Senegal leży w Afryce Zachodniej i liczy 16.209.125 mieszkańców (2019). Stolica Dakar znajduje się na półwyspie Zielonego Przylądka (542 km2, czyli 0,5 % powierzchni kraju) ma prawie 4 miliony mieszkańców i jest podzielona na 4 powiaty (departamenty): Dakar , Guédiawaye, Pikine i Rufisque. Ponad 70 % stołecznej ludności mieszka w trzech pierwszych powiatach. [1].
Pierwszą przyczyną tej urbanizacji jest przyrost naturalny, który stabilizuje się na poziomie około 3%, drugą jest migracja ludności wiejskiej do miast. Obecnie ponad połowa ludności miejskiej całego Senegalu mieszka w Dakarze.
Stolica jest w pewnym sensie symbolem kontrastów panujących w krajach leżących tuz na południu Sahary, w regionie zwanym Sahelem. Tętniący życiem Dakar przyciąga grupy etniczne ze wszystkich regionów, dlatego, że jest jedynym centrum politycznym, uniwersyteckim i ekonomicznym. Z tego przede wszystkim wynika przeludnienie wielu dzielnic Dakaru, szczególnie w północno-wschodniej części półwyspu.
Miastu nie udało się eliminować strukturalnej biedoty, której symbolem jest masowe żebractwo na ulicach. Wrażenie, że marginalizacja biednych nie jest tematem poważanym przez władzy, podkreślają słynne „déguerpissements”- przesiedlenia ludności z lat 70’ XX w.. Twardą ręką , przy asyście policji, rząd demolował domy zbudowane nielegalnie, wyrzucał ludzi z biednych osiedli w pobliżu centrum miasta w kierunku dalekiej północno wschodniej części półwyspu. Bez wskazania konkretnego miejsca, bez uprzedniego przygotowania czy uzbrojenia terenu. Ludzie byli zdani na siebie[2].
Dakar – długa historia przymusowych przesiedleń
Główne cele polityki urbanistycznej i mieszkaniowej Senegalu, niewiele się zmieniły w porównaniu z erą kolonizacji francuskiej. Układ ulic centrum miasta jest rezultatem planu zagospodarowania przestrzennego administracji kolonialnej z 1862 r. [3] Władza kolonialna , sama decydowała kiedy i jak wyrzucać z europejskiej części „nadmiar” Senegalczyków. W czasach kolonialnych, Dakar był stolicą ogromnego terytorium Francuskiej Afryki Zachodniej (4 689 000km2, czyli 7 razy powierzchnia Francji).[4]
Plateau (Belweder) to najstarsza dzielnica założona przez Francuzów. Znajduje się na klifie o wysokości 20-30 metrów nad poziomem morza. Obejmuje centrum miasta, Plac Niepodległości, dzielnicę biznesową i administracyjną.
Niedaleko francuskiego osadnictwa były tradycyjne wioski rybackie, które przeszkadzały kolonistom. Francuzi postanowili, ze budowanie domków słomianych lub drewnianych będzie przekroczeniem zasady higieny i zdrowia. Lokalna ludność rybacka dostosowała się do tych przepisów, bo wolała zostać w swoich miejscach. W maju 1914 r. Francuzi wykorzystali epidemię dżumy, by przeprowadzać pierwsze przymusowe przesiedlenie ludności do nowego miejsca. Tak powstała najstarsza czarna dzielnica Medina.[5]
Takie były początki polityki „déguerpissement”, czyli wyrzucanie ludności z jednego miejsca do kolejnego, nie koniecznie przygotowanego do przyjmowania ludzi. Proces ten doprowadził do powstania dwóch równoległych części miasta: z jednej strony dobrze zaprojektowane dzielnice francuskie, a z drugiej strony okoliczne zabudowy typowo wiejskie. Medina miała charakterystyczny układ typowej wioski senegalskiej, z podwórkami wokół wielkich baobabów.
Po uzyskaniu niepodległości, przesiedlenia stały się bardziej drastyczne, gdyż zmiana miejsca była nie tylko obowiązkowa, ale i natychmiastowa. Niekiedy mieszkańcy musieli się pakować w ciągu 48 godzin.[6] Sposób nazwano polityką spychacza, bo kiedy zapadały decyzje w ministerstwie urbanistyki i mieszkalnictwa, buldożery pojawiały się i dokonywały rozbiórki domków. W połowie lat 70’ przymusowo przesiedlono 200 000 mieszkańców śródmiejskich slumsów do takich miejsc jak Grand Yoff, na północy, czy Pikine i Guédiawaye na północnym wschodzie półwyspu. Te decyzje dramatyczne dla ludności, były niestety legalne. Przesiedleni nie byli właścicielami gruntów i zajmowali przestrzeń na zasadzie spontanicznego osadnictwa. W tamtych czasach, organizacje pozarządowe czy stowarzyszenia były rzadkością a istniejące zajmowały się głównie sportem i kulturą. Nikomu nie przychodziło do głowy, by pozwać rząd, gdyż grunt zajęto bez jakichkolwiek formalnych dokumentów własności. Warto podkreślić, że do 1974 r. w Senegalu była tylko jedna partia polityczna.
Spekulacje gruntami
W związku z chronicznym brakiem gruntów niezabudowanych w stolicy kwestia mieszkalnictwa była zawsze dość delikatną sprawą społeczną. Rybacka ludność Lébu, rdzenni mieszkańcy półwyspu Zielonego Przylądka, uważają że jest prawowitym właścicielami ziemi. Poważnym problemem jest tradycyjna metoda rozparcelowanie gruntów między różnymi klanami, rodzinami tej wspólnoty. Zdarzają się przypadki, że ten sam teren zostaje sprzedany wielokrotnie. W konsekwencji banki nie zawsze udzielają kredytu pod zastaw hipoteczny, który nie jest do końca gwarancją ściągalności zadłużenia. Tak rodzą się gigantyczne spekulacje. Społeczność Lébu jest zorganizowana wokół bardzo wpływowego (politycznie) bractwa muzułmańskiego Laajen, który dość skutecznie chroni ich interesów, nawet przed przepisami.
Wynikiem tej sytuacji jest spontaniczny i niekontrolowany rozwój „nieformalnych” osiedli, zbudowanych bez jakichkolwiek pozwoleń administracyjnych. Biedni ludzie sięgają po najprostszą formę nabycia dachu nad głową. Ne pytają nikogo o pozwolenie! Na tym polega filozofia spontanicznego osadnictwa.
Bidonville, czyli śródmiejska biedota
Szybka urbanizacja ostatnich dziesięcioleci to wynik wewnętrznej migracji. Z braku perspektywy albo w okresie Młodzież wyjeżdża z wiosek, z małych miast interioru do stołecznej wspólnoty etnicznej – m. in. krewni lub znajomi z wioski. W pierwszym okresie pobyty, taka osoba może często liczyć na solidarność własnej wspólnoty. Są to młodzi rolnicy czy rybacy, którzy nie widzą perspektyw u siebie, albo szukają szans po żniwach, kiedy nie mają już co robić w wioskach. W 2017 roku, w samej stoicy bezrobocia osób w wieku powyżej 15 lat była szacowana na 18,6%. Ten wynik nie uwzględnia jeszcze większej liczby osób bez żadnych kwalifikacji zawodowych.[7]
Osoby, które z prowincji migrują do stolicy nie mają zawsze łatwego startu. Szczęśliwy będzie ten, który na początku pobytu znajdzie lokum u krewnego. Najczęściej nowy przybysz trafia do takich dzielnic jak Grand Yoff, Parcelle Assainies, Pikine. Ostatnia dzielnica z tej listy najlepiej oddaje, czym jest „déguerpissement” w Senegalu.
Pikine jest oficjalnie drugim najbardziej zaludnionym powiatem w kraju. Gęstość zaludnienia wynosi tutaj 12 tys. osób/km2 przy średniej krajowej 82 osób/km2![8] Historia Pikine jest krótka. Stara “wioska” Medina była przepełniona a nowi przybysze osiedlali się na dziko, wzdłuż głównych dróg. Stworzenie, na północy, ogromnej dzielnica Grand Dakar (druga najstarsza dzielnica dla Senegalczyków) nie zdołało rozwiązać problemu. Wioski rdzennych Lebu nie odgrywały żadnej roli w tym procesie, z powodu ich nieufności do wszelkich przybyszów.
Wtedy postanowiono stworzyć Pikine, jako awaryjne rozwiązanie 14 km od centrum.. Nowa Osada miała nie przeszkadzać, w wydmowym krajobrazie nie nadającym się do uprawy. Ludność w dzielnicach robotniczych z osiedli Mediny i Grand Dakar została wysiedlona autorytatywnie do Pikine w ramach projektów rozwoju miejskiego w kwietniu 1952 roku. [9].Od początku brakowało uzbrojenie terenu. Prowizoryczne domy budowano na terenach zagrożonych powodzią. Mieszkańcy pamiętają rok 2009, kiedy powódź dotknęła aż jednątrzecią obszaru. Brak kanalizacji oraz gęste zabudowanie praktycznie uniemożliwiają odpływ wody w porze deszczowej. Każdego roku, wiele dzielnic stolicy jest zagrożonych powodziami, czasami przy nawet niewielkich opadów. W wielu miejscach dochodzi do przeciążeń sieci elektrycznej i ciągłych przerw w dostawie prądu, brakuje kanalizacji i bieżącej wody.
W departamencie Dakar nadal istnieje prawie 15 spontanicznych lokalizacji rozsianych po całym obszarze miejskim. Niektóre z nich tworzą dobrze zdefiniowane dzielnice, inne tworzą kieszenie mieszkalne umieszczone w szczelinach zwykłego miasta. [10]
Państwo stara się ograniczyć kryzys mieszkaniowy i bezprawne budownictwo, realizując ambitną politykę zagospodarowania nieruchomościami i gruntami. Polityka w zakresie mieszkalnictwa jest wdrażana przez publiczne firmy budowlane – SICAP, lub SNHLM i jest częściowo finansowana przez struktury takie jak BHS (Bank Budownictwa Senegalu). Państwo wspiera również projekty mieszkalnictwa socjalnego realizowane przez promotorów prywatnych. [11]
Gdzie są miejsca rekreacji?
Miasto , oprócz domu, szkoły i pracy, powinno także oferować rekreację. W 2008 r. rząd uruchomił projekt planowania urbanistycznego pt. Zone d’Aménagement Concerté (Stefa Współnego Rozwoju) ZAC. Operacja ta z inicjatywy państwa lub samorządu terytorialnego polega na zagospodarowaniu (roboty ziemne ogólne, drogi, zaopatrzenie w wodę pitną, elektryczność, odprowadzanie wody deszczowej itp.) oraz uprzednim wyposażeniu terenu należącego zwykle do domeny państwowej i udostępnieniu go użytkownikom (spółdzielnie mieszkaniowe, deweloperzy, osoby prywatne). [12]
W praktyce ZAC nie odniósł większych sukcesów, dlatego, że nie zapewniał minimalnej infrastruktury rekreacyjnej. W Dakarze publicznych bibliotek, domów kultury jest bardzo mało. Sam jako uczeń mieszkający na osiedlu Dieuppeul-Derkle, musiałem pokonać ponad 5 km, by móc pożyczać książki w najbliższej bibliotece w Grand Dakar. Tak naprawdę jedynie sport (mecze piłki nożnej lub popularne senegalskie tradycyjne zapasy– lamb) oraz święta religijne integrują ludność w dzielnicach. Zadbane parki z lat 70’ zostały zniszczone z braku pieniędzy i opieki na d nimi. Zszokowała mnie kilka lat temu wiadomość o tym, ze inauguracja dużego festiwalu filmowego w Dakarze odbyła się pod namiotem na placu Niepodległości. Okazało się ze miasto w którym było tyle kin, nie ma już ani jednej sali. Wszystkie zamieniono na supermarkety! Dzieci same zamieniają podwórka w plac zabaw, tak samo młodzież sama organizuje sobie miejsca aktywności fizycznej. Dobrze , ze stolica jest półwyspem i ma piękne plaże do biegania . Do wyboru jest wiele tras, najsłynniejsza to „Corniche” niedaleko Uniwersytetu. [13]
Mbeubeuss – stołeczna bomba ekologiczna
Składowisko odpadów Mbeubeuss (MBybys) w pobliżu Dakaru, na którym 14 grudnia 2019 r. miejscowi mieszkańcy demonstrowali, ”wymyka się spod kontroli”. Otwarte w 1968 roku, składowisko miał być tylko tymczasowy, ale pół wieku później ta tymczasowa sytuacja nadal istnieje. A dziś miejsce to przyjmuje odpady około trzech milionów mieszkańców stolicy Senegalu. Odpady, które podobno stanowią 80 procent śmieci w tym kraju. Mbeubeuss jest więc uważane za jedno z największych składowisk odpadów w Afryce: każdego dnia setki ciężarówek wyrzucają na ponad 110 hektarach ziemi około 2.000 ton odpadów bezpośrednio na wysypisko. To odpowiednik 200 boisk piłkarskich. [14]
Jest to ekologiczna bomba dla całego regionu Dakaru. Nie możemy już dłużej żyć z tym śmietnikiem – mówi Mamadou Fall, koordynatorka kolektywu mieszkańców. Bomba ekologiczna i sanitarna, w której pracuje wiele zbieraczy plastiku i złomu. [15]
Należy powiedzieć, że zagospodarowanie miejsca nie będzie łatwym zadaniem w kraju, w którym gospodarka nieformalna odgrywa znaczącą rolę: szacuje się, że stanowi ona ponad 40 % PKB i zatrudnia prawie połowę 16 mln osób w Senegalu (średni wiek: 19 lat). Dla Boudioumanów – budziumanów (zbieraczy w miejscowym języku wolof) , wysypisko jest wymarzonym miejscem pracy. Można znaleźć prawie wszystko: szkło, plastikowe pojemniki, drut, aluminiowe puszki, opony, tkaniny…
Transport miejski
Dakar ma ogromne trudności z komunikacją miejską. Transport publiczny zapewnia państwowa firma Dakar Dem Dikk – D.D.D (Dakar, Tam i z Powrotem w języku wolof)). Firma transportowa powstała w 2000 r. na gruzach dawnej zbankrutowanej firmy. Ale stary problemy pozostały według pracowników: złe zarządzanie, nepotyzm oraz chroniczne trudności technicznego stanu taboru. W 2010 r. chodziło pracownikom rekompensaty od rządu. [16]
Pomimo dziennych przychodów rzędu 20 mln FCFA (33 tys. euro), spółka przeżywa cykliczne kryzysy jak strajk najdłuższy pracowników z 2012 r, który doprowadził do paraliżu i prawie do bankructwa. [17] Główną przyczyną strajku był fatalny stan techniczny dużego procentu taboru z powodu zużycia i braku części zamiennych. W roku 2014, za sprawą składek emerytalnych [18] a w grudniu 2019r. W D.D.D piętrzyły się trudności finansowe. Oprócz opóźnień w wypłacie wynagrodzeń, odcięto dopływ wody w siedzibie firmy za niezapłacone rachunki.[19]. Regularność transportu utrzymuje się na pewnym zadawalającym poziomie, dzięki prywatnym właścicielom taksówek, busów i nieformalnych „taxi-clando” (dosłownie: nielegalne taksówki). Miasto nie może się doczekać prawdziwej sieci kolejowej, która ułatwiłaby tysiącom mieszkańców przedmieść dojazdy do pracy i szkoły w centrum.
Brak dyscypliny wśród kierowców to koszmar na drogach. Do tego dodać należy brak sygnalizacji świetlnej na skrzyżowaniach oraz ogromną ilość starych samochodów na drogach (16 lat i więcej) [20].
W Dakarze, rowerów praktycznie nie widać. Natomiast udział podróży pieszych to 80 % wszystkich form przemieszczania się.[21] Piesi często ryzykują chodząc środkiem drogi, bo chodniki najczęściej zajmuje handel uliczny, albo brakuje chodnika i jest piaszczysto. Chodzenie jest zdrowe i nie szkodzi środowisku. Ale ludzie tu chodzą przeważnie z braku pieniędzy na bilet lub taksówki..
Samochody jeżdżą wyłącznie na olej napędowy i benzynę, co zwiększa emisję gazów cieplarnianych i pogarsza jakość powietrza. Senegal po raz pierwszy gościł w rankingu zanieczyszczeń miejskich Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) w 2011 r. Stopień zanieczyszczenia wynosi 145 Mikrogramów/m3 /rok, podczas gdy standard WHO wynosi 50 mikrogramów/m3 /rok. [22]
Plan Wielkiego Dakaru
Urząd Miasta Dakar od 2009 roku uczynił rozwój miejski jednym ze swoich priorytetów. Przyjęta w 2010 roku strategia rozwoju „Wielkiego Dakaru” ma na celu do 2025 roku wprowadzenie nowoczesnych rozwiązań w zakresie ochrony środowiska, usług, infrastruktury oraz zarządzania. [23] Handel uliczny zajmuje ważne miejsce w nieformalnej gospodarce stolicy. Często jest jedyną możliwością zarobkowania dla wielu mieszkańców. W Dakarze gmina zdecydowała się jednak stopniowo eliminować te nieformalne działania, które stały się niezgodne z niedawno podjętą logiką modernizacji miasta, zmuszając kupców do przyjęcia nowych strategii zajmowania przestrzeni miejskiej
Sprzedaż uliczna jest
oficjalnie zakazana od 1976 roku, ale ten przepis pozostaje martwy, szczególnie
w dzielnicach w pobliżu centrum miasta.
W 2016 r. Burmistrz starał się zorganizować ten
sektor, otwierając pierwsze senegalskie centrum handlowe „Khadimou Rassoul”, którego
celem było umożliwienie kupcom pracy w komfortowych i bardziej higienicznych
warunkach. Ta galeria handlowa rozwiązała w pewnym stopniu problem mobilności,
gdyż ci kupcy zajmowali swoimi stoiskami jezdnię, przejścia dla pieszych,
a nawet tory dworca głównego! [24]
Mamadou Diouf
Artykuł sfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach projektu BUILD Solid Ground. Jest on częścią Solid Ground, międzynarodowej kampanii rzeczniczej Habitat for Humanity, której celem jest poprawa dostępu do ziemi jako krok do uzyskania godnego miejsca do życia.
Przypisy:
- http://www.pdudakar.gouv.sn/-La-presqu-ile-.html
- M.C.Diop, L’administration senegalaise et la gestion des fleaux sociaux. In Africa Development, XV, 2, 1990
- https://journals.openedition.org/com/6913 -Yousouph Sane: La politique de l’habitat au Sénégal – Une mutation permanente ; Dynamique urbaine, 2013
- https://www.senegal-online.com/histoire/afrique-occidentale-francaise_a-o-f/]
- Aly.K. Ndaw- histoire de la creation de la Medina de Dakar, Harmattan Senegal 2017
- A.Piga, Dakar et les ordres soufis. Processus socioculturels et developpement urbain au Senegal contemporain, L’Harmattan 2011,
- http://www.ansd.sn/index.php?option=com_content&view=article&id=370:2018-04-13-08-41-29&catid=56:depeches&Itemid=264
- Agence Nationale de la Démographie et de la Statistique (ANSD) 2019
- M. Verniere – Campagne , ville , bidonville, banlieue: migration intra-urbaines vers Dagoudane Pikine, ville nouvelle de Dakar, ORSTOM, vol. X, no 213 – 1973
- https://www.cairn.info/revue-histoire-urbaine-2004-1-page-129.htm#
- https://www.sec.gouv.sn/d%C3%A9cret-n%C2%B0-2019-799-du-17-avril-2019-relatif-aux-attributions-du-ministre-de-lurbanisme-du-logement
- http://www.servicepublic.gouv.sn/index.php/demarche_administrative/demarche/1/492/8/76
- Isabelle Sidibé – Un territoire littoral dans l’espace politique, économique et religieux du Sénégal. Le cas de la baie de Ouakam (Dakar) p. 159-176
- https://www.france24.com/fr/20191215-%C3%A0-dakar-des-riverains-mobilis%C3%A9s-contre-la-d%C3%A9charge-de-mbeubeuss-v%C3%A9ritable-bombe-%C3%A9cologique
- https://www.francetvinfo.fr/monde/afrique/economie-africaine/senegal-l-apocalyptique-decharge-de-mbeubeuss-lune-des-plus-grandes-dafrique-empoisonne-la-vie-des-habitants_3748485.html..
- Aliou FAMA – Insécurité: HLM 5 est devenu le quartier le plus dangereux de Dakar! 22/04/2014 https://senego.com/insecurite-hlm-5-est-devenu-le-quartier-le-plus-dangereux-de-dakar_163657.html
- https://www.pressafrik.com/Greve-a-Dakar-Dem-Dikk-Les-travailleurs-convoquent-une-Assemblee-Generale-et-promettent-de-passer-a-une-vitesse_a30583.html
- https://www.africalogisticsmagazine.com/?q=fr/content/mobilite-urbaine-interurbainele-positionnement-strategique-de-dakar-dem-dikk
- https://www.dakaractu.com/Les-travailleurs-de-Dakar-Dem-Dikk-en-greve_a65598.html
- https://www.seneweb.com/news/Societe/factures-non-payees-l-eau-ne-coule-plus-_n_304355.html
- http://iglus.org/2018/07/03/le-systeme-de-transport-urbain-dans-la-region-de-dakar-senegal-contraintes-et-perspectives/
- http://www.codatu.org/wp-content/uploads/La-r%C3%A9forme-des-transports-urbains-%C3%A0-DakarBilan-et-perspectives-apr%C3%A8s-15ans-dactivit%C3%A9s_Alioune-Thiam_CETUD.pdf
- https://www.metropolitiques.eu/Dakar-2025-L-avenir-du-commerce.html
- http://www.rfi.fr/afrique/20160331-senegal-centre-commercial-reorganiser-le-commerce-rue-dakar