Czy taki niewielki kraj jak Wyspy Świętego Tomasza i Książęca ma własną literaturę? A może to część spuścizny literackiej Portugalii? Dzieje dwóch ostatni stuleci pokazały, że Sao Tome e Principe wydały na świat doskonałych poetów i pisarzy. Oczywiście nie uciekli oni przed portugalskimi wpływami, ale to tłumaczy fakt, wielowiekowej zależności od Lizbony.
Siłą rzeczy, w kraju, który był kolonią portugalską, język kolonizatorów stał się językiem pisanym, a więc i językiem pisarzy. To co ich różniło od portugalskich twórców, to miejsce urodzenia i otoczenie, w którym przyszło im dorastać.
Costa Alegre i inni
To właśnie z Sao Tome pochodził Caetano da Costa Alegre (1864-1890), pierwszy poeta z Afryki, piszący po portugalsku. Urodził się w rodzinie kreolskiej, na głównej wyspie archipelagu. Opuścił ją w 1882 roku, aby przenieść się do Portugalii. W Lizbonie rozpoczął studia medyczne, których miał już nie skończyć, ponieważ zmarł w ich trakcie na gruźlicę. Jego marzenie, aby zostać lekarzem, nigdy się nie spełniło.
Pobyt w Portugalii był trudnym doświadczeniem. Costa Alegre nie został zaakceptowany przez portugalskie społeczeństwo. Był inny, bo przyjechał z Sao Tome. Bardzo boleśnie odczuł wyobcowanie w nowym środowisku. Przelał je na papier, pisząc wiersze w romantycznym stylu. W jednym z nich rozważał przyczyny odrzucenia jego miłości przez białą kobietę. W innym pisze o tęsknocie za przeszłością, ukrytą we wspomnieniach z ojczystej wyspy.
Costa Alegre jest uznawany za prekursora poezji poruszającej problemy rasowe, związane z wyobcowaniem Afrykańczyków. Prawdopodobnie nikt nie usłyszałby o nim, gdyby nie jego przyjaciel, Cruz Magalhãez, który opublikował twórczość poety z Sao Tome w 26 lat po śmierci Costa Alegre.
Francisco José Tenreiro (1921-1963) miał podobne do Costa Alegre korzenie. Był synem portugalskiego administratora i czarnej Afrykanki. Pomimo, że urodził się na Sao Tome, to większość dorosłego życia, z wyjątkiem jednego roku, spędził w Portugalii.
Po uzyskaniu stopnia doktora z geografii, został wykładowcą akademickim w Lizbonie, a także reprezentantem rodzinnej wyspy w portugalskim zgromadzeniu narodowym. To co wyróżnia Tenreiro, na tle całej Afryki luzofońskiej, to fakt, że był pierwszym twórcą, który pisał po portugalsku w duchu ideologii nazywanej negritude. Wszystko po to, aby wzmocnić poczucie dumy i przynależności do afrykańskiej wspólnoty.
Spod pióra Tenriro wyszły dwa tomy poezji: „Ilha do Nome Santo” (1942) i wydany pośmiertnie „Coração em Africa” (1964). Oba mówiły o miłości do Afryki, o poczuciu więzi i braterstwa z prześladowanymi Afrykańczykami.
Kobiety piszą na Sao Tome
Opisując literaturę Sao Tome, nawet w najbardziej skondensowany sposób, trudno nie zauważyć, że sporą grupę wśród tamtejszych literatów stanowią kobiety. Listę otwiera Sara Pinto Coelho (1913-1990), która spędziła większość życia poza ojczyzną, w Portugalii i w Mozambiku.W tym ostatnim miejscu pracowała jako nauczycielka, nie porzucając pisania, które zaowocowało szeregiem opowiadań, książek dla dzieci, a nawet słuchowiskiem radiowym.
Kolejna na liście jest poetka, Alda Neves da Graça do Espírito Santo, która najpierw wyjechała do Lizbony. Po zakończonych studiach w Portugalii, Alda wróciła na Sao Tome. Pracowała w szkole, jako nauczycielka. Pełniła też ważne funkcje we władzach wyspy – ministra edukacji i kultury, ministra informacji i kultury oraz przewodniczącego parlamentu. Swoje wiersze opublikowała w „É Nosso o Solo Sagrado da Terra”.
Bardzo często Espirito Santo jest określana jako „ludowa opowiadaczka historii”. Wynika to z jej umiłowania folkloru rodzinnego archipelagu. Jednak do elementów pochodzących z wyspiarskiej tradycji, dodała także te, które mają związek z popieraną przez nią ideologią marksizmu – to w czasach marksistowskiej dyktatury znalazła się we władzach Sao Tome e Principe.
Do młodszego pokolenia pisarek należy Olinda Beja, która urodziła się w 1946 roku na Sao Tome i stamtąd wyjechała do Portugalii. Dziś jest znana jako poetka – „Bô Tendê?”, “Leve, Leve, Leve” i “No País do Tchilóli” – oraz prozaiczka – „15 Dias do Regresso”.
Ciekawym życiorysem może pochwalić się Conceição Lima, która zaczęła pisać wiersze już jako nastolatka. W 1979 roku, kiedy miała 19 lat wyjechała do Angoli, gdzie wzięła udział w Szóstej Konferencji Pisarzy Afrykańskich i Azjatyckich. Od tego czasu rozpoczęła się jej właściwa pisarska kariera.
Costa Alegre, Alda, Beja, Coelho, Tenriro… Na małej wyspie, w małym kraju, aż tyle literackich talentów.
(kofi)