Ośrodek kształcenia terrorystów, kuźnia lewicowych kadr politycznych, interdyscyplinarna placówka, promująca prawa człowieka i zwalczająca kolonializm – to różne oblicza medialne Uniwersytetu Przyjaźni Narodów, dawniej UPN im. Patrice`a Lumumby, dziś: UPN Rosji. W 2011 roku minęło pół wieku jego funkcjonowania.
Uczelnia założona została decyzją najwyższych władz ZSRR 5 lutego 1960 roku. 22 lutego 1961 Uniwersytet został nazwany imieniem Patrice`a Lumumby (1925-1961) – przywódcy Kongijskiego Ruchu Narodowego, premiera Konga, schwytanego i zabitego przez secesjonistów z Katangi wspieranych przez Belgów (17 stycznia 1961). W latach 60-tych w większości stolic krajów na wschód od „żelaznej kurtyny” jego imieniem nazywano ulice, stawiano mu pomniki i wydawano znaczki pocztowe z jego podobizną. Moda ta nie ominęła Polski. W „Trybunie Ludu” i „Żołnierzu Wolności” ukazywały się liczne artykuły prezentujące hagiograficzne interpretacje biografii męczennika panafrykanizmu. Przy tygodniku „Polityka” redaktor Marian Turski utworzył Fundusz im. Lumumby – formę stypendiów dla studentów z Globalnego Południa uczących się w PRL. W Warszawie aż do początku lat 90-tych mieszkańcy Woli spacerowali ul. Lumumby. W Łodzi Lumumbowo to potoczna nazwa śródmiejskiego osiedla studenckiego, przeciętego ul. Patrice`a Lumumby.
Pierwszym rektorem UPN został Sergey Vasilyevic Rumyantsev (1913-1990), doktor nauk technicznych. Najszybciej uruchomiono kurs języka rosyjskiego dla obcokrajowców (1960). 1 września 1961 rozpoczęto wykłady – z iście karolińską fantazją łączenia trivium i quadrivium – na sześciu wydziałach: inżynierii, historii i filologii, medycyny, rolnictwa, fizyki, matematyki i nauk przyrodniczych oraz ekonomii i prawa. Według wytyczny programowych, 40% absolwentów powinno kończyć studia techniczne, rolnicze i medyczne; 30% – kierunki przyrodnicze; 30% – humanistyczne.
W 1964 roku UPN stał się członkiem Międzynarodowego Stowarzyszenia Uniwersytetów. W 1965 roku Uniwersytet ukończył pierwszy rocznik absolwentów – 228 osób pochodzących z 47 krajów. W 1966 roku zaczęła się budowa nowego kompleksu akademickiego w południowozachodniej części Moskwy. Rozpoczęła się także komputeryzacja uczelni – w dziesiątą rocznicę utworzenia UPN władze chwaliły się multifunkcyjną maszyną „Minsk-22”, jako „jednym z najnowocześniejszych komputerów w Europie”. Drugi rektorem został ekonomista Vladimir Frantsevich Staniss (1924-2003). Kierował uczelnią aż do 1993 roku. W okresie tym na uczelni kształciło się od kilku do kilkunastu tysięcy osób. Według oficjalnych statystyk akademickich, o studia na UPN ubiegało się średnio 20 razy więcej chętnych niż uczelnia mogła przyjąć.
De iure, celem UPN była „bratnia pomoc”, przygotowanie specjalistów niezbędnych do funkcjonowania krajów postkolonialnych. De facto, eksportowi wiedzy „know-how” od początku towarzyszyła jednak silna indoktrynacja polityczna. Oprócz postaw antykolonialnych wychowankom UPN wpajano antyokcydentalistyczny socjalizm i serwilizm wobec Kremla. Na zajęciach praktyczno-technicznych studentom wpajać miano praktyki dywersji i techniki terrorystyczne.
Polityzacja i radykalizacja dyskursu – a priori akademicko-neutralnego – zaowocowała mozaiką trajektorii biografii jej wychowanków. Do absolwentów UPN zalicza się za zarówno kilku prezydentów, wybitnych przedstawicieli świata kultury i sztuki, jak i terrostów. Wychowankiem UPN jest Mahmud Abbas (jeden z czołowych przywódców Al-Fatah, przewodniczący Organizacji Wyzwolenia Palestyny), Youssouf Saleh Abbas (premier Czadu, obwiniany za utrudnianie stabilizacji w regionie i defraudację funduszy państwowych), Bharrat Jagdeo (prezydent Gujany, oskarżany o podsycanie antagonizmów indiańsko-afrykańskich), Porfirio “Pepe” Lobo Sosa (prezydent Hondurasu), Karim Masimow (pierwszy ujgurski premier Kazachstanu). Na uczelni moskiewskiej studiował także Ilich Ramírez Sánchez, znany bardziej pod pseudonimem Carlos. UPN ostatecznie nie ukończył – został skreślony za „niepoważne traktowanie” edukacji i przeniósł się na… London School of Economics.
Drugim celem funkcjonowania UPN było kształtowania wśród Rosjan poparcia dla emancypacji politycznej krajów rozwijających się oraz łamanie stereotypów i uprzedzeń tkwiących w nastawionych ksenofobicznie segmentach społeczeństwa Rosji. Służyły temu choćby organizowane przez UPN barwne festiwale z udziałem studentów z Globalnego Południa. Brak jednak wiarygodnych badań, na ile wydarzenia tego typu sprzyjały krystalizacji pogłębionej wiedzy o dylematach Afryki, a na ile utrwalały bezrefleksyjnej fascynacji egzotyką. Dodać należy, iż w opinii znacznej części moskwiczan utrwalił się wizerunek „lumumbo-studenta” – „króla życia” wydającego stypendium przewyższające zarobki Rosjan, posiadającego paszport, umożliwiający mu (prawie) swobodne przemieszczanie się po Europie Środkowowschodniej.
Po okresie „pierestrojki”, 05 luty 1992 decyzji rządu rosyjskiego placówkę przemianowano na Uniwersytet Przyjaźni Narodów Rosji. Rok później stanowisko rektora objął matematyk Vladimir Mihailovic Filippov (ur. 1951), który ukończył UPN dwie dekady wcześniej. W 1998 roku zastąpił go inny wychowanek uczelni z 1966 roku – profesor medycyny Dmitrij Pietrowicz Bilibin (ur. 1937). Pełnił obowiązki rektora do czasu zakończenia przez Filippova pracy w administracji państwowej w 2005 roku.
W latach 90-tych dokonano reorganizacji uczelni, otwierając nowe wydziały: ochrony środowiska, nauk ekonomicznych, prawnych, filologii, nauk humanistycznych i społecznych, kształcący nauczycieli rosyjskiego jako języka obcego, studiów medycznych, globalnej ekonomii i biznesu, kształcenia na odległość, hotelarstwa i turystyki, astrofizyki.
Uczelnię ukończyło ponad 70 tysięcy osób. Obecnie kształci się tam ok. 25 tysięcy studentów na ponad 60 specjalizacjach. W rankingach uczelni rosyjskich placówka ta regularnie zajmuje wysokie miejsce, plasując się za Uniwersytetem Moskiewskim i Sankt Petersburskim. W mediach rosyjskich tematyka UPN pojawia się głównie w kontekście ataków nacjonalistów na osoby innego koloru skóry. UPN stać się miał platformą intelektualnej walki z kolonializmem – w XXI wieku misją uczelni powinno stać się zatem budzenie wśród Rosjan postaw otwartości kulturowej, umacniania dialogu opartego na tolerancji i zrozumieniu.
Błażej Popławski