Senghor: Przywódca polityczny

afryka.org Czytelnia Poznaj Afrykę! Senghor: Przywódca polityczny

Léopold Sédar Senghor (1906-2001), wybitny publicysta, świetny mówca, krytyk literacki, filozof, lingwista, jeden z najzdolniejszych poetów afrykańskich XX wieku, był jednym z pierwszych, którzy już w latach trzydziestych rozpoczęli dialog między Afryką a Europą. Jego poezja i publicystyka rozszerzyła kulturową przestrzeń, a działalność społeczno-polityczna stworzyła podwaliny pod porozumienie między różnymi kontynentami.

Początki 

Senghor urodził się w 1906 roku w miejscowości Joal-la-Portugaise. Pochodził z rodziny kupieckiej. W 1928 roku wyjechał do Paryża, gdzie ukończył studia uniwersyteckie i zetknął się z wieloma czarnymi intelektualistami. Przyjaźń z Aimé Césaire’m i Léonem Damasem miała istotny wpływ na powstanie i sformułowanie przez niego w przyszłości koncepcji „négritude”.

Po ukończeniu studiów Senghor był nauczycielem literatury francuskiej w szkole średniej w Tours. Podczas II wojny światowej służył w armii francuskiej i dostał się do niewoli. Po wyzwoleniu Francji w 1944 roku Senghor zatrudnił się jako wykładowca w Narodowym Instytucie Zamorskich Terytoriów, w Katedrze Lingwistyki Afrykańskiej, gdzie kontynuował badania nad narodową poezją serer (grupa etniczna stanowiąca 14% ludności Senegalu). Od 1951 roku stał się największym autorytetem wśród politycznych liderów kraju.

Marzenie Senghora

Największym marzeniem Senghora jako przywódcy politycznego była realizacja do dwutysięcznego roku wizji Senegalu na poziomie cywilizacji przemysłowej, ale bez szkody dla jego wartości duchowych, wartości negro-afrykańskiego świata. Podczas uroczystości, zorganizowanych z okazji siedemdziesiątych urodzin polityka, na pytanie dziennikarki, jak sobie wyobraża przyszłość Senegalu odpowiada: „Wierzę, że jeżeli Afryka zdoła zachować swoje własne moralne wartości, to, co nazywam Jom, Kersa, Mun [w języku wolof: Jom – godność, Kersa – szacunek, Mun – godne przyjmowanie tego co przynosi los – przyp. I.A.N.], to znaczy jeżeli zachowamy cechy ducha naszych przodków, jeżeli przy tym zdołamy przyswoić sobie ducha metod i organizacji, sądzę, że wówczas Afryka zdoła wyjść na prawidłową drogę rozwoju […]”. Właściwą drogę widział Senghor w „afrykańskim socjalizmie” lub „demokratycznym socjalizmie”.

Aby zrozumieć proces, jaki złożył się na sformułowanie owej koncepcji, w której znalazły odzwierciedlenie filozoficzne i estetyczne poglądy Senghora, należy przyjrzeć się okresowi, gdy przyszły polityk pobierał nauki w Paryżu i formował się jako poeta i filozof. Wspólnie z nim w Liceum im. Ludwika Wielkiego uczyli się wówczas przyszły prezydent Francji, zagorzały bibliofil Georges Pompidou, przyszli pisarze Robert Merle i Pierre Kursel.

Od listopada 1933 roku Senghor uczestniczył w tworzeniu Towarzystwa Zachodnioafrykańskich Studentów (później został Prezesem towarzystwa), na którego spotkaniach często dyskutowano kwestie asymilacji skolonizowanych narodów, metyzacji, konieczności utrzymywania trwałych związków z kulturą Afrykańczyków. W 1934 roku Senghor wspólnie z Léonem Gontran Damasem i Aimé Césairem wydają studenckie pismo „L’Etudiant Noir” („Czarny Student”). Poruszając aktualne wówczas zagadnienia krytyki kolonialnej polityki asymilacji kulturowej, głosili duchową dekolonizację, zorientowaną na cechy negro-afrykańskiej sztuki i folkloru. Przy czym starano się na tym etapie nie ingerować w sprawy polityki. Léon Gontran Damas z Gujany Francuskiej szczególnie ostro występował przeciwko kształtowaniu „czarnego Francuza” i hołdowania tradycjom francuskim kosztem afrykańskiego dziedzictwa kulturowego (zbiór wierszy pt. Pigments, 1937). Redakcja czasopisma, a zwłaszcza Senghor, przeciwstawiali afrykańską kulturę i cywilizację europejskiej nie tyle w historycznym, ile w rasowo-biologicznym aspekcie.

Lata trzydzieste to okres największego radykalizmu w życiu Senghora. W 1936 roku został członkiem Socjalistycznej Partii – Francuskiej Sekcji Robotniczej Międzynarodówki i podczas wyborów głosował na komunistów. Jednak już w latach trzydziestych, nawet w okresie największego zbliżenia z komunistami, Senghor zauważał doktrynerstwo, obojętność wobec wszystkiego, co wychodziło poza ramy ich wyobrażenia o walce klasowej. W późniejszym okresie rozmyślając o istocie i światowym znaczeniu teorii socjalistycznych i komunistycznych, Senghor wypowiada się już o wiele bardziej krytycznie, niż w latach trzydziestych i czterdziestych, kiedy jeszcze wierzył, że możliwe jest wniesienie korekty w marksizm, nie naruszając przy tym jego podstaw.

Dla Senghora zawsze pryncypialnie ważnymi były środki, które stosowano w celu osiągania i realizacji zadań politycznych i programów oraz to co cechowało wybitnych działaczy politycznych i społecznych – jedność celu. Dlatego też szanując polityków-radykałów i wodzów-rewolucjonistów, Senghor z nieskrywanym ciepłem mówił tylko o Mohandas Karamchand Gandhim: „To on umocnił mnie, moje uczucia i poglądy na temat tego, że duchowe wartości należy wysuwać na plan pierwszy; to one są priorytetowe – w porównaniu z wartościami naukowymi i materialnymi. Dlatego zawsze przedkładałem drogę bez użycia siły, nie tolerując poniżenia w polityce”.

Senghor zawsze był otwarty na przyjacielskie kontakty. II wojna światowa, niewola, niemiecki obóz koncentracyjny powinny, jak się wydawało, przerwać jego internacjonalne znajomości. Jednak to nie nastąpiło. Senghor w polityce, podobnie jak i w życiu osobistym, starał się unikać konfrontacji. Wprawdzie II wojna światowa przyniosła Senghorowi, jak wielu innym, rozczarowanie, straty, fizyczne i moralne cierpienie; wstrząsnęła jego duchowym światem, ale nie stała się jego osobistą tragedią. Kryzysowe, nadzwyczajne sytuacje zawsze były jego zdaniem pozbawione alternatywy. Wobec zagrożenia faszyzmu, Senghor natychmiast włączył się do walki z nim, zostając członkiem francuskiego ruchu oporu. W 1944 roku ryzykując życiem, przez kilka tygodni ukrywał w swoim mieszkaniu komunistkę-Żydówkę wraz z jej synem.

W socjalistycznych szeregach

Chociaż przez długi czas mieszkał z dala od ojczystego kraju, który odwiedzał rzadko, niezmiennie interesował się polityczną i społeczną sytuacją Senegalu. W listopadzie 1945 roku za namową znanego senegalskiego działacza Lamine Gueye’em zgodził się reprezentowanie Senegalu na Pierwszym Zgromadzeniu Ustawodawczym Francji (wybrany 21 października 1945 roku). Dziewięciu deputowanych z Czarnej Afryki utworzyło Bloc Africain, który wchodził w skład Socjalistycznej Partii Francji (SFIO). Ale względnie szybko – w początkach 1946 roku – większość z nich nawiązała współpracę z Komunistyczną Partią Francji (PCF). Jednakże Senghor, Gueye i Diallo z Gwinei nadal pozostali z socjalistami. Jako Główny Radny z Senegalu i członek Wielkiej Rady – Grand Conseil – Francuskiej Afryki Zachodniej (AOF) Senghor brał udział w przygotowaniu stosunkowo liberalnego projektu konstytucji, który Zgromadzenie Ustawodawcze zatwierdziło w kwietniu 1946 roku, choć społeczeństwo odrzuciło w referendum w maju tegoż roku. Został także wybrany do Drugiego Zgromadzenia Ustawodawczego Francji (2 czerwca 1946 roku), które opracowało inny projekt konstytucji (przyjęty przez Zgromadzenie we wrześniu i w czasie referendum z października 1946).

Aż do 7 maja 1946 roku ludność Senegalu była podzielona na „poddanych” i znacznie mniej liczną grupę „obywateli”. Dopiero od tej daty wszystkich mieszkańców zaczęto oficjalnie traktować jako „obywateli”. Tak jak inne kolonie Senegal miał – zgodnie z konstytucją – Główną Radę przemianowaną w 1952 roku na Zgromadzenie Terytorialne. W większości wypadków idea Unii Francuskiej całkowicie nie odpowiadała Afrykanom z Afryki Zachodniej, tak samo jak i innym zamorskim „obywatelom”. W roku 1946 czołowi politycy Czarnej Afryki zaczęli głosić radykalizm i życzliwie odnosić się do marksizmu. Przyświecała im myśl, żeby do
prowadzić do większej decentralizacji, ponieważ Zgromadzenie Unii Francuskiej miało niewielki wpływ, choć czarni Afrykanie i inne narody kolonialne byli w nim stosunkowo dobrze reprezentowani.

Pośród radykałów Czarnej Afryki znalazł się Félix Houphouet-Boigny z Wybrzeża Kości Słoniowej, który należał do Union Républicaine de la Résistance i sympatyzował z francuskimi komunistami. Ponieważ większość zachodnioafrykańskich deputowanych miała takie same przekonania, zorganizowali konferencję w Bamako, na której została utworzona nowa partia – Rassemblement Démocratique Africain (RDA) – z Houphouetem jako pierwszym jej przewodniczącym (październik 1946). Zgodnie z polityką Partii Socjalistycznej Senghor i Gueye postanowili nie uczestniczyć w tej konferencji.

SFIO nie zdołała jednakże w perspektywie czasu spełnić nadziei czarnych Afrykanów, gdyż popierając rozmaite reformy w rzeczywistości zmierzała do ich asymilacji. Pod koniec 1946 roku Senghor, który w listopadzie ponownie został wybrany do francuskiego parlamentu, prawdopodobnie zamierzał wcześniej czy później odrzucić model francuskich partii politycznych. Nie był ani socjalistą, ani komunistą i pomimo popularności, jaką cieszył się w Senegalu, odcinał się raczej od głównych kierunków politycznych Francuskiej Afryki Zachodniej, szczególnie od RDA. W swoim piśmie „La Condition Humaine” skrytykował własną partię, Bloc Africain. Stanowczo przeciwstawił się francuskiej polityce asymilacji zarówno w dziedzinie polityki, jak i kultury. W marcu 1947 roku francuscy komuniści zostali odsunięci od rządów we Francji, stając się czołową siłą opozycji. Byli najmocniejszymi sojusznikami RDA, której pozycja stawała się coraz trudniejsza wobec wzrastającego wrogiego nastawienia rządu.

Własna partia

W październiku 1948 roku Senghor utworzył własną partię, Bloc Démocratique Sénégalais (BDS) i połączył się z Indépendents d'Outre Mer (IOM). Po odłączeniu się od SFIO w Senegalu działały trzy poważniejsze grupy polityczne: BDS Senghora, partia Gueye'a i Union Démócratique Sénégalaise (UDS) – oddział RDA w Senegalu. Pod naciskiem francuskiej administracji (działalność RDA została zakazana l lutego 1950 roku) UDS straciła na znaczeniu, a w ciągu 1951 roku zachwiała się także pozycja Gueye’a.

Partia Senghora stała się główną partią polityczną Senegalu, a sam Senghor czołowym politykiem IOM. Po szeregu dramatycznych wypadków RDA, której przewodził Houphouet-Boigny, postanowiła zerwać sojusz z Komunistyczną Partią Francji. Jej senegalski oddział UDS był przeciwny tej decyzji i w lipcu 1955 roku został pozbawiony członkostwa RDA. Linia postępowania Houphoueta zyskała poparcie mniejszości UDS, która przyjęła nazwę Mouvement Populaire Sénégalais (MPS).

W tym okresie Senghor wysunął federalizm jako swój program polityczny, natomiast Houphouet-Boigny nawiązał współpracę z rządem francuskim. RDA pod jego kierownictwem utworzyła sojusz z francuską Union Démocratique et Socialiste de la Résistance (partią Plevena i Mitteranda). W latach 50-tych Houphouetowi udało się wzmocnić wpływy RDA – w 1956 roku został wybrany burmistrzem Abidżanu i wszedł do francuskiego Gabinetu. Ze względów taktycznych odrzucił federalizm Senghora – pragnął zachować przychylność Francji, a obawiał się, że świetnie prosperujący biznesmeni Wy-brzeża Kości Słoniowej musieliby stracić część zysków, gdyby utworzono Federację Za-
chodnioafrykańską.

Federacja?

Senghor był zwolennikiem koncepcji wspólnoty francusko-euro-afrykańskiej. Swoje poglądy przedstawił na Radzie Europejskiej w 1953 roku oraz na innych konferencjach. W 1954 roku Senghor wysunął koncepcję, aby utworzyć dwie federacje, ze stolicami w Dakarze i w Abidżanie. Ale partykularyzm Houphoueta zwyciężył, ponieważ RDA była silniejsza od IOM. Tak zwane loi cadre („prawo ramowe”) odniosło zwycięstwo nad koncepcją Senghora.

Jeszcze przed rozstrzygającą walką o uzyskanie niepodległości Francja zdecydowała się przyznać każdemu z terytoriów powszechne prawo głosowania i powołać Radę Wykonawczą. Senghor wyraził ostry sprzeciw przeciwko tej „bałkanizacji”. W lipcu 1955 roku wciąż wierzył, że zdobędzie więcej autonomii i wzmocni wpływ deputowanych afrykańskich. W ramach loi cadre powołano do życia Rady Rządowe o ograniczonych kompetencjach wykonawczych. Lokalna administracja zastąpiła poprzednią, której ośrodkami władzy były stolice Francuskiej Afryki Zachodniej (Dakar) i Francuskiej Afryki Równikowej (Brazzaville). Rady Rządowe zostały podporządkowane Wysokiemu Komisarzowi. Senghor określił te reformy jako „dziecinadę”. Lansowana przez niego koncepcja konfederacji Francuskiej Afryki Zachodniej i Francuskiej Afryki Równikowej nie miała teraz racji bytu, lecz próbował on przynajmniej umocnić jedność Senegalu tworząc koalicję między własną BDS a mniejszymi partiami.

Powołał zatem Bloc Progressiste Sénégalais (BPS), który wkrótce wszedł w skład nowej międzyterytorialnej partii utworzonej l stycznia 1957 roku przez deputowanych IOM – Convention Africaine (CA). Mając nadzieję na uzyskanie autonomii politycznej, CA połączyła się z Mouvement Socialiste Africain (MSA) Lamine Gueye’a. BPS Senghora zwyciężył w wyborach w marcu 1957 roku, uzyskując 47 mandatów na 60, i utworzył rząd. Senghor próbował potem zjednoczyć wszystkie ugrupowania polityczne działające poza RDA, co dało początek Parti du Regroupement Africain (PRA), która powstała 26 marca 1958 roku. W tym samym czasie dążył do zgody, porozumienia i koordynacji z RDA, która bynajmniej nie była całkowicie jednomyślna i zjednoczona. Zgodność działania, jaką zaproponowała CA, została przyjęta przez RDA 2 listopada 1957 roku. W 1958 roku Senghor i Gueye utworzyli Union Progressiste Sénégalaise (UPS) w ramach senegalskiego oddziału PRA i głosowali „tak” w czasie referendum de Gaulle’a 28 września 1958 roku. Większość polityków z UPS głosowała „tak”, lecz w partii tej działała również opozycja, która głosowała „nie”. Ta ostatnia oderwała się od UPS i utworzyła nową partię, ale o dawnej nazwie, Parti du Regroupement Africain (Sénégal), która razem z Parti Africain de 1’Indépendence (PAI) głosowała „nie”.

Gwinea głosowała „nie”, zdobywając w ten sposób niepodległość. Sekou Touré kierował silną opozycją przeciwko Houphouet-Boigny’emu. Sekou Touré, gwinejski działacz związkowy, został prezesem Conféderation Générale des Travailleurs d’Afrique Noire (CGTAN) w 1956 roku, a w rok później powołał Union Générale des Travailleurs d’Afrique Noire (UGTAN). RDA dalej nie uznawała ugrupowań marksistowskich, na przykład senegalska PAI nie została dopuszczona na konferencję w Paryżu w lutym 1958 roku.

W tych warunkach polityka Senghora zmierzającego do stopniowego osiągania celu, jakim było utworzenie federacji, przeważyła nad żądaniem natychmiastowej niepodległości. Senghor przyłączył się do przywódców RDA w lipcu 1958 roku i zwrócił się do Charlesa de Gaulle’a, nowego prezydenta Francji, o przyznanie Afrykanom prawa do samostanowienia. Ale ani de Gaulle, ani Houphouet-Boigny nie zgodzili się na utworzenie federacji, o jakiej marzył Senghor.

Podczas gdy de Gaulle nie chciał w Afryce silnego bloku politycznego, kontrolowanego uprzednio przez Francuzów, Houphouet-Boigny oczywiście niechętnie widział ewentualne nadmierne skoncentrowanie władzy w
Dakarze. Jednak Senghor wciąż nie porzucał swoich planów. Usiłował utworzyć mniejszą federację czterech francuskojęzycznych krajów zachodnioafrykańskich: Senegalu, Sudanu Zachodniego (obecnie Mali), Dahomeju (obecnie Benin) i Górnej Wolty (obecnie Burkina Faso). Szanse na przeprowadzenie tego planu nie były zbyt wielkie.

Istniały trudności związane z przywództwem, problemy z racji odległości, jakie dzieliły poszczególne terytoria, a zwłaszcza przeszkody natury gospodarczej. Pod względem ekonomicznym Senegal był najbardziej rozwinięty i powstało pytanie, w jaki sposób
wyrównać istniejące różnice bez uszczerbku dla dobra tego kraju. Poza tym Senegal, który w styczniu 1959 stał się niepodległą republiką, był nadal uzależniony od Francji z racji swej monokultury orzeszków ziemnych. Senghor przyznawał: „unia z Francją jest raczej mariażem niż związkiem”, i dodaje: „Nacisk ze strony mas, które domagały się niepodległości, zmusił tych przywódców [Senghora i Houphouet-Boigny’ego – I.A.N.] do wycofania się z zajętych uprzednio pozycji i zadeklarowania po stronie narodowej suwerenności”. Pod koniec 1958 roku na kongresie w Bamako dyskutowano nad sprawą federacji czterech państw, choć niebawem Houphouet-Boigny’emu udało się pokrzyżować plany Senghora.

Dahomej i Górna Wolta razem z Nigrem i Wybrzeżem Kości Słoniowej utworzyły w maju 1959 roku Conseil de l’Entente. Federacja Mali (dawniejszy Sudan Zachodni i Senegal) przeszła ciężki kryzys we wrześniu 1960 roku. Przywódcy senegalscy dążyli do pojednania z Francją i przywrócenia kapitalistycznego systemu ekonomicznego w obawie, że ich kraj znajdzie się w gorszej sytuacji udzielając pomocy ekonomicznej uboższemu od siebie Sudanowi (obecnie Mali). Wystąpili z Federacji i powstały dwie niepodległe republiki — Mali i Senegal. Wiosną 1960 roku rząd de Gaulle’a podpisał zgodę o przekazaniu Mali pełnomocnictw we wszystkich najważniejszych sferach działalności państwowej; w czerwcu 1960 roku Federacja Mali uzyskała niepodległość. 20 sierpnia 1960 roku Senegal został ogłoszony republiką, a Senghor jej prezydentem.

Prezydent

Po objęciu urzędu prezydenta Senegalu Senghor stawał często przed trudnymi problemami, które należało rozwiązać. Już w grudniu 1962 roku w kraju miała miejsce próba zamachu stanu, zakończona aresztowaniem premiera Mamadou Dia. Klasyczna sytuacja, którą niejednokrotnie odnotowuje historia, gdy druga osoba w państwie, zapragnęła być pierwszą.

Senghor znał Mamadou Dia od 1948 roku, gdy ten był dyrektorem szkoły w miasteczku Fatick, i zawsze doceniał jego pracowitość, energię, i sam wspierał kandydaturę Dia w wyborach do Senatu. Po tym jak został prezydentem mianował go premierem. Jednakże ich polityczna orientacja była odmienna. Dia opowiadał się za stworzeniem w Senegalu państwa socjalistycznego, dyktatorskiego typu. Jego podejrzliwy autorytarny charakter i ambicje polityczne doprowadziły do próby przejęcia władzy i ustanowienia dyktatury w kraju. Kryzysowej nocy z 17 na 18 grudnia 1962 roku Senghor zachował spokój i samokontrolę, wyszedł na spotkanie z delegacją wojskowych z konstytucją w rękach. Armia pozostała wierna zapisom konstytucyjnym. Sąd Najwyższy Senegalu zażądał kary śmierci dla Mamadou Dia. Senghor przeforsował dożywotnią karę pozbawienia wolności, a po pewnym czasie wyrok skrócono do 12 lat. W 1976 roku Mamadou Dia objęła amnestia.

3 marca 1962 roku po przeprowadzonym referendum została zatwierdzona nowa konstytucja, zgodnie z którą Senegal stał się republiką prezydencką na czele z Senghorem. Oficjalną opcją polityczną w Senegalu został ogłoszony „socjalizm afrykański”. Za czasów prezydentury Senghora wiele pomysłów i projektów z koncepcji stworzenia „dostatniego Senegalu” nie zostało zrealizowanych. Nie spełniły się nadzieje na przypływ inwestycji zagranicznych, nie zostały wykonane trzy plany rozwoju ekonomicznego kraju, nie rozwiązano problemów, związanych z rozwojem indywidualnej gospodarki ziemskiej, bezrobociem oraz ubóstwem społeczeństwa. Problemami pozostały poważne zadłużenie zagraniczne oraz tendencje separatystyczne różnych grup plemiennych

Państwowa działalność Senghora była poddawana krytyce ze strony afrykańskich zwolenników socjalizmu typu sowieckiego. Nazywali go „renegatem”, przyklejano mu ideologiczne etykiety. Zarzucano, że jego ojciec handlował z Europejczykami. Znany senegalski pisarz i wielki przyjaciel ZSRR Sembene Ousmane wybrał Senghora za prototyp jednego z głównych bohaterów – prezydenta pewnego afrykańskiego kraju Léona Miniana w swojej powieści „Ostatni z Imperium” (1981). Wykorzystując niektóre fakty z życia i kariery politycznej Senghora, Ousmane przedstawia go w krzywym zwierciadle, nie unikając sarkazmu i paszkwilu.

Jednakże, jak się wydaje, ocenę dokonań działacza państwowego należy formułować całościowo, nie zapominając o tym co pozytywnego uczynił dla kraju i swojego narodu. Do bezsprzecznie demokratycznych decyzji w działalności Senghora-prezydenta należy odnieść na przykład legalizację partii opozycyjnych: Senegalskiej Partii Demokratycznej (PDS, zał. 1974), Senegalskiego Republikańskiego Ruchu, Senegalskiej Partii Pracy. Wiele uczyniono w dziedzinie ochrony praw i wykształcenia kobiet. Za czasów Senghora dwie kobiety zajmowały urząd ministerialny (ministra ochrony socjalnej i państwowego sekretarza ds. kobiet). Zwiększyła się liczba kobiet-wykładowców oraz pracowników samorządowych. W dziedzinie stosunków rodzinnych rząd wspierał monogamię.

Senghor należał do „intelektualistów polityki realnej”, jak określił go Vaclav Havel. Jego niezwykłość jako „neopolitycznego” polityka-filozofa zawierała się w tym, że dominantą zarówno w życiu prywatnym, jak i w działalności społecznej niezmiennie pozostawała moralność. Moralność Senghora – to moralność chrześcijanina i humanisty, wchłaniającego zasady moralne afrykańskich przodków, ale i otwartego na wartości kultury ogólnoświatowej. Starał się uprawiać „wysoką”, czystą politykę, przede wszystkim w zgodzie z duchowymi wartościami, ale i zgodnej z interesami swojego narodu. Prostolinijna kategoryczność, ideologiczny ekspansjonizm i brak zasad w polityce międzynarodowej budziły jego wstręt. Dlatego też skrajnie negatywnie odnosił się do takich działań, jak wojskowa obecność Kubańczyków w Angoli, których oskarżał o dążenie do rozpowszechnienia w Afryce idei Fidela Castro.

Bezpośredniość, szczerość i otwartość poglądów imponowały mu bardziej, niż ideowy fanatyzm, spryt i brak zasad. Na przestrzeni wielu lat utrzymywał kontakty z wysokimi urzędnikami państwowymi, z czołowymi politykami – de Gaulle’m, Johnem Kennedym, Francois Maurice Mitterandem (od 1951 roku), osobiście znał wielu francuskich socjalistów: Léon Blum, Pierre Mendes-France i in. Spośród liderów afrykańskich najbliżsi byli mu ci, którzy unikając skrajnej ekonomicznej i kulturowej rekonstrukcji swoich krajów, potrafili zachować równowagę socjalną – Felix Houphouët-Boigny (prezydent Wybrzeża Kości Słoniowej, zwolennik kierunku „planowego liberalizmu”), Ahmadou Ahidjo (prezydent Kamerunu od 1960 do 1982 roku) i król Maroka Hasan II, który, jak powiedział Senghor, „uczynił z monarchii demokrację, nie doskonałą, ale dla Afryki wzorcową”.

Wiele o Senghorze jako człowieku i działaczu państwowym mówi fakt, że w grudniu 1980 roku sam dobrowolnie podał się do dymisji, pozostając po objęciu urzędu nowego lidera Senegalu Abdou Dioufa, honorowym przewodniczącym Senegalskiego Związku Postępowego, przemianowanego w 1976 roku w Socjalistyczną Parti
ę Senegalu oraz wice-prezydentem.

Sohna Aisha Ndiaye

 Dokument bez tytułu