Sembene Ousmane – Samori Touré kina afrykańskiego

afryka.org Kultura Film Sembene Ousmane – Samori Touré kina afrykańskiego

„Przeczytałem wszystko to, co zostało napisane zarówno przez Europejczyków jak i Afrykanów o Afryce; nigdzie nie znalazłem mojej Afryki: Afryki robotników, rolników i kobiet: Afryki, która cierpi, lecz także walczy…”

9 czerwca 2007 roku zmarł Sembene Ousmane. Ten Senegalczyk jest powszechnie uważany za ojca kina afrykańskiego. Sembene opowiada, że miłość do kina zawdzięcza ojcu, który za każdym razem gdy Sembene dostał dobrą ocenę, dawał chłopcu pieniądze na bilet do kina. Jego prawdziwa przygoda z filmem zaczęła się w 1963 roku, kiedy nakręcił „Borrom Sarret”. Jest to pierwszy film, który powstał na kontynencie afrykańskim (osiem lat wcześniej kilku Senegalczyków wyreżyserowało krótki film „Afrique sur Seine”, lecz został on zrobiony we Francji).

Sembene jest nie tylko reżyserem filmowym lecz także pisarzem. W 1956 roku opublikował swoją pierwszą powieść „Le Docker Noir”. Rok później ukazała się jego kolejna książka. W latach pięćdziesiątych Sembene udał się w długą podróż do kilku krajów Afryki Zachodniej i Środkowej. Zdał sobie wówczas sprawę z tego, że jego książki nie są czytane przez zwykłych ludzi, do których są kierowane. Większość czytelników należy do tzw. wyższych sfer. Kolejną rzeczą, którą zaobserwował było to, że ludzie bardzo interesowali się filmem i chętnie chodzili do kina. Postanowił wówczas, że od tej pory nie pióro lecz kamera będzie jego narzędziem komunikacji ze zwykłymi Afrykańczykami. Jego filmy miały docierać do każdego, przekraczać sztuczne granice państwowe, pokonywać bariery językowe oraz jednoczyć przedstawicieli różnych grup społecznych.

Na początku swojej kariery Sembene usłyszał od jednego z reżyserów: „Nie masz dyplomu ukończenia szkoły filmowej, nie masz pieniędzy, biorąc pod uwagę dzisiejszy stan francuskiej produkcji filmowej zostaniesz najwyżej asystentem, ale nigdy nie będziesz samodzielnie robił filmów”. Już dziesięć lat później okazało się, że ów człowiek się pomylił. Pomimo ciągłych problemów finansowych, z którymi borykają się twórcy filmowi pochodzący z Afryki, dorobek filmowy tego reżysera jest imponujący. W 1964 rok nakręcił kolejny po „Borrom Sarre”t krótki film „Niaye”, a w 1966 roku Sembene po raz drugi zapisał się w kalendarium historii kina afrykańskiego ponieważ nakręcił pierwszy na kontynencie pełnometrażowy film fabularny „La noire de”.

Jego pierwsze produkcje powstawały w języku francuskim. Sembene widząc, że jego filmy nie były powszechnie oglądane, postanowił zrobić film całkowicie w języku afrykańskim. Wybór padł na wolof, język używany przez większość mieszkańców Senegalu. W 1968 roku reżyser nakręcił w nim film „Mandabi” („Przekaz pocztowy”). Zmiana języka wpłynęła pozytywnie na jakość gry aktorów, którzy byli bardziej naturalni dzięki temu, że porozumiewali się w swoim języku macierzystym. Większość filmów Sembene to ekranizacje jego powieści. Do najważniejszych produkcji tego reżysera zaliczymy, „Emitaï” (1971), „Xala” (1974), „Ceddo” (1976), „Camp de Thiaroye” (1988), „Guelwaar” (1992) oraz „Moolade” (2004).

Głównym celem twórczości filmowej Sembene było dotarcie do społeczeństwa, które z powodu wysokiego poziomu analfabetyzmu nie czytało jego książek. Pisząc powieści oraz scenariusze swych filmów chciał zawrzeć w nich różnorodność współczesnej Afryki. Wyrażał ją w specyficznej konstrukcji historii oraz umiejętnym kreowaniu ich postaci. Filmy Sembene były adresowane przede wszystkim do afrykańskiego widza. Mogą być one nie w pełni zrozumiałe dla Europejczyka ponieważ są głęboko osadzone w środowisku społecznym i kulturowym, do którego ten nie ma dostępu.

Celem Sembene nie było dostarczenie rozrywki, lecz pobudzenie wrażliwości bądź zwrócenie uwagi na konkretny problem. Jego filmy były komentarzami do sytuacji społeczno-politycznej państw afrykańskich. Sembene zwracał uwagę przede wszystkim na negatywne zmiany w obyczajowości, które nazywał skorumpowaniem tradycyjnej kultury, oraz związek między westernizacją i ekonomiczną zależnością społeczeństw wielu państw afrykańskich od Zachodu. W wielu swoich filmach Sembene rozprawiał się z zachodnim sposobem przedstawiania historii Afryki. Pokazywał słynne wydarzenia historyczne z punktu widzenia zwykłego Afrykańczyka. Postaciami, którym dał możliwość ich opowiedzenia byli najczęściej szeregowy żołnierz oraz griot.

Ważną rolę w wielu filmach tego reżysera odgrywały kobiety. Według Sembene „Afryka nie rozwinie się jeśli kobiety nie wezmą aktywnego udziału w procesach prowadzących do zmian”. To one doprowadzają do konfrontacji z Francuzami w filmie „Emitaï”, oraz to po ich stronie opowiada się Sembene w dyskusji o wyrzezaniu, w której film „Moolade” jest głosem reżysera. Historie większości filmów Sembene rozgrywają się w miastach. Podobnie islam oraz znaczenie „ummy”, muzułmańskiej społeczności, przewija się w wielu produkcjach tego reżysera.

Mimo tak imponującego dorobku filmowego, Sembene miał jeszcze wiele projektów, które chciał zrealizować. Od wielu lat planował nakręcić superprodukcję o Samori Touré, wielkim bohaterze Afryki Zachodniej, który w drugiej połowie XIX wieku, przez kilkanaście lat skutecznie odpierał atak wojsk francuskich. Z powodu problemów finansowych musiał odkładać w czasie moment rozpoczęcia zdjęć. W jednym z wywiadów stwierdził „Jeśli umrę nie skończywszy filmu o Samori, możesz napisać że nie zrobiłem kariery”. Samori został pokonany przez Francuzów, Sembene zaś zmarł po kilkumiesięcznej chorobie. Obaj w końcu poddali się, lecz zdołali zapisać się w historii Afryki jako wielcy bohaterowie tego kontynentu, którzy walczyli o jego niezależność – Sembene kamerą, Samori karabinem.

Aleksandra Gutowska

 Dokument bez tytułu