Ponad 90 procent ludności Senegalu wyznaje islam. Początki tej religii w Senegalu sięgają X wieku. Dziś większość muzułmanów związana jest z przywódcami religijnymi, którzy sami należą do bractw religijnych sufi, Tariqa.
Początki islamu w Senegambii (X-XV wiek)
Początki islamu w Senegalu sięgają X wieku. W tym okresie nowa religia docierała wraz z Berberami z Mauretanii, którzy dzięki przychylności lokalnych władz rozpowszechniali islam na północy kraju. Portugalscy i holenderscy podróżnicy w tamtych czasach pozostawili wiele świadectw na temat roli islamu na królewskich dworach północnej Senegambii (Kayoor, Jolof, Bawol, Waalo i Fouta Toro). Wielu z tych królów przyjęło islam, jednak ówczesna ludność w przeważającej części wyznawała religie tradycyjne, nie będąc wrogo nastawioną do islamu.
Handel niewolnikami i islamizacja (XVI-XVIII wiek)
Pojawienie się Europejczyków u wybrzeży Afryki w XV wieku oraz rozwój handlu atlantyckiego, którego głównym „produktem” był niewolnik, zburzyły struktury gospodarcze, polityczne i społeczne Senegambii. Bezprecedensowa ekspansja niewolnictwa i handlu niewolnikami, czasami wspierane przez niektóre elity władzy, powodowała, że islam był jedynym sposobem ucieczki od rabunków i przemocy ceddo (tradycyjne afrykańskie elity).
W latach 1673-1677 w państwach północnej Senegambii rozwijał się rewolucyjny ruch religijny Toubenan, kierowany przez Berbera Nasr al Dina. Ruch zrodził się w wyniku kryzysu handlu transsaharyjskiego, który stał się ofiarą zmiany szlaków handlowych w kierunku Oceanu Atlantyckiego. Ruch Nasr al Dina miał poparcie także niektórych państw Wolof, takich jak Waalo, Kajoor i Futa Toro. W tym ostatnim królowie zostali nawet zastąpieni przez Bour Juliit (król muzułmanin).
Rewolucja al Dina przegrała z koalicją ceddo z Francuzami, obecnymi w Saint-Louis i dbającymi o interesy oparte na handlu niewolnikami. Ta porażka ruchu religijnego al Dina w 1677 roku była zwrotnym punktem w historii całego regionu i zapoczątkowała nowe zjawisko w islamizacji. Arystokracja oddaliła się od islamu i zaczęła używać przemocy w relacjach z ludnością, która, masowo przyjmowała islam. Dochodziło do walk, które w XVIII i na początku XIX wieku toczyły się w tym regionie. Przykładem może być rewolucja Toroodo w Fouta Toro w 1776 roku z Thierno Souleymane Baalem i Abdoulem Khadre Kane’m, rewolta przywódców religijnych w Jambor z Matar Ndoumbe Diopem w 1797 roku i w Waalo z Djile Fatim Thiamem w 1823 roku.
Ekspansja kolonialna i opór islamski (XIX wiek)
Francja, obecna w Senegalu od okupacji Saint-Louis w 1654 roku, spotkała się z dwoma rodzajami oporu: opór ceddo oraz opór islamski. Ten ostatni przybrał formę świętej wojny skierowanej przeciwko Europejczykom i państwom ceddo. Najbardziej znanymi bohaterami tego oporu byli: El Hadj Omar Tall (1797-1864) w Górnym Senegalu-Nigrze; Maba Diakhou Ba w Saloum i Gambii; Mamadou Lamine Drame w kraju Soninke oraz Cheikh Amadou w Fouta i Jolof.
Pod koniec XIX wieku wszyscy zostali pokonani przez Francję albo przez państwa ceddo, wspierane przez Francję. Porażka militarna społeczeństw senegambijskich, dominacja polityczna mocarstw europejskich, kryzys społeczny i agresja kulturalna miały poważne konsekwencje w życiu religijnym ludności Senegalu. W XX wieku dynamicznie rozwijają się bractwa religijne un islam confrérique.
Bractwa
Według Fedinanda Dumonta, „Tariqa” „początkowo oznaczała metodę psychologii moralnej, mającą na celu praktyczne prowadzenie indywidualnego powołania; następnie stała się ogółem rytuałów treningu duchowego, zalecanych w przypadku wspólnego życia w różnych bractwach islamskich. Te rytuały polegają na wymogach wypełniania typowych obowiązków islamu, ale także specjalnych przepisów bractwa. Przepisy określa Koran, Sunna (tradycja wywodząca się od proroka Mahometa) albo działania i wypowiedzi założyciela bractwa”. Zdaniem Ewy Siwierskiej „zwolennicy mistycznego kierunku w islamie, zwanego sufizmem (arab. Tasawwuf), wbrew koranicznej doktrynie teologicznej o absolutnej transcendencji Boga, propagują możliwość zbliżenia się doń, a nawet zjednoczenia z Nim. Mistycy, początkowo osamotnieni asceci, od XII wieku zaczęli zrzeszać się w bractwa. Ich założycielami byli religijni przywódcy, obdarzeni charyzmą i cieszący się szacunkiem, tytułowani szajchami.”
Oprócz pięciu filarów, obowiązujących każdego muzułmanina, bractwa ustaliły własne formy kultu, specjalne modlitwy i rytuały, odprawiane indywidualnie bądź grupowo, zmierzające do osiągnięcia kontaktu z Allahem. Zwolennicy są zobowiązani przestrzegać reguły i zasady etyki ustalone przez założyciela. Bractwa mają hierarchiczną organizację: po odejściu przywódcy jego miejsce zajmuje najstarszy syn. Jak pisze Ewa Siwierska „nazwy bractw pochodzą od imion założycieli, którzy stali się symbolem jedności i solidarności wyznawców”. Należy jednak zauważyć, że nie dotyczy to wszystkich przypadków. Na przykład nazwa bractwa Muridiyyah w Senegalu nie ma nic wspólnego ani z imieniem ani z nazwiskiem założyciela.
Największe bractwa w Senegalu to: Tidżanijja, Muridiyya, Qadirija i Lahiniya (Layene). Dwa pierwsze są najbardziej rozpowszechnione. Tym samym, gdy mówi się o islamie w Senegalu, jako pierwsze rodzi się pytanie – „Jesteś Tidjane czy Murid?”, czyli „Jesteś zwolennikiem Tidżanijji czy Muridiyyi?”.
Bara Ndiaye