Kolejny dokument źródłowy do dziejów Sahary Zachodniej. Opinia Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości, została wydana w roku 1975, kiedy do aneksji Sahary parło Maroko. Trybunał nie przyznał jednak Rabatowi prawa do decydowania w imieniu rdzennych mieszkańców Sahary. W opinii przeczytamy: „Trybunał uznaje, że ani wewnętrzne, ani międzynarodowe dokumenty, na które powołało się Maroko, nie wskazują ani na istnienie w omawianym czasie powiązań zwierzchnictwa terytorialnego między Saharą Zachodnią a Państwem Marokańskim, ani też na międzynarodowe uznanie tych powiązań. Biorąc nawet pod uwagę szczególną strukturą Państwa Marokańskiego, nie wskazują one na to, jakoby Maroko sprawowało jakąkolwiek skuteczną i wyłączną aktywność państwową w Saharze Zachodniej.”
Opinia Doradcza z 16 października 1975 r.
W Opinii tej, o którą w dwóch kwestiach dotyczących Sahary Zachodniej wniosło Zgromadzenie Ogólne Organizacji Narodów Zjednoczonych, Trybunał orzekł:
Co do Pytania I: „Czy Sahara Zachodnia (Río de Oro i Sakiet El Hamra) była w okresie kolonizacji hiszpańskiej terytorium nienależącym do nikogo (terra nulilus)?”, które przegłosowano do przedstawienia Trybunałowi 13 głosami przeciw 3, zaopiniowano jednomyślnie, że Sahara Zachodnia (Río de Oro i Sakiet El Hamra) nie była w okresie kolonizacji hiszpańskiej terytorium nienależącym do nikogo (terra nullius).
Co do Pytania II: „Jakie były prawne powiązania terytorium z Królestwem Maroka i podmiotem mauretańskim?”, Trybunał:
– w stosunku 14 głosów do 2 – wyraził opinię, że prawne powiązania terytorium z Królestwem Maroka miały charakter określony w przedostatnim akapicie Opinii Doradczej;
– w stosunku 15 głosów do 1 – wyraził opinię, że prawne powiązania terytorium z podmiotem mauretańskim miały charakter określony w przedostatnim akapicie Opinii Doradczej.
Przedostatni akapit Opinii Doradczej mówi, że:
„Materiały i informacje przedstawione Trybunałowi wskazują na istnienie w czasach kolonizacji hiszpańskiej prawnych powiązań lojalnościowych pomiędzy Sułtanem Maroko i niektórymi plemionami żyjącymi na terenie Sahary Zachodniej. Dokumenty wskazują też na istnienie praw, w tym niektórych praw dotyczących ziemi, składających się na legalne powiązania pomiędzy podmiotem mauretańskim – wedle rozumienia Trybunału – i terytorium Sahary Zachodniej. Z drugiej strony, Trybunał doszedł do wniosku, że materiały i informacje mu dostarczone nie ustalają żadnego powiązania zależności terytorialnej terytorium Sahary Zachodniej wobec Królestwa Maroko i podmiotu mauretańskiego. Tak więc Trybunał nie stwierdził istnienia powiązań prawnych tego typu, które mogłyby wpłynąć na zastosowanie rezolucji 1514 (XV) Zgromadzenia Ogólnego w procesie dekolonizacji Sahary Zachodniej, a w szczególności zasady samostanowienia poprzez swobodne i autentyczne wyrażenie woli ludów zamieszkujących Terytorium.
Nad tymi kwestiami w Trybunale obradowali: przewodniczący Lachs, wiceprzedowniczący Ammoun, sędziowie Gros, Foster, Bengzon, Petrén, Onyeama, Dillard, Ignacio-Pinto, de Castro, Morozov, Jiménez de Aréchaga, sir Humphrey Waldock, Nagendra Singh i Ruda; sędzia ad hoc Boni.
Sędziowie Gros, Ingacio-Pinto i Nagendra Singh przedłożyli deklaracje do Opinii Doradczej, wiceprzewodniczący Ammoun oraz sędziowie Foster, Petrén, Dillard, de Castro i Boni przedłożyli zdania osobne, a sędzia Ruda zdanie odrębne.
W deklaracjach tych sędziowie ci wyjaśniają swoje stanowiska.
Przebieg Obrad
(par. 1-13 Opinii Doradczej)
Trybunał najpierw przypomina, że Zgromadzenie Ogólne zadecydowało w rezolucji 3292 (XXIX) przyjętej 13 grudnia 1974 r. otrzymanej w Rejestrze 21 grudnia, o skierowaniu do niego dwóch pytań z prośbą o udzielenie opinii doradczej. Przytacza kolejne kroki postępowania, a wśród nich przekazanie dokumentacji przez Sekretarza Generalnego Organizacji Narodów Zjednoczonych (Statut, art. 65, par. 2) i prezentację pisemnych orzeczeń lub listów i/lub orzeczeń ustnych 14 państw, w tym Algierii, Mauretanii, Maroko i Zairu (Statut, art. 66).
Zarówno Mauretania, jak i Maroko wniosły o przyznanie im uprawnień do wybrania sędziego ad hoc, który miałby brać udział w postępowaniu. Wobec Zarządzenia z 22 maja 1975 r. (Raporty I.C.J, 1975, s. 6), Trybunał uznał, że Maroko jest według art. 31 i 68. Statutu i art. 89 Zasad Trybunału uprawnione do wybrania sędziego ad hoc do udziału w postępowaniu, ale w przypadku Mauretanii warunki zastosowania tych artykułów nie zostały spełnione. Trybunał oświadczył zarazem, że ustalenia te w żadnym stopniu nie przesądziły o jego opinii w kwestii pytań do niego skierowanych ani żadnych innych pytań, w kwestii których mógłby decydować, w tym tych dotyczących jego komepencji do udzialania opinii doradczych i stosowności wykonywania tych kompetencji.
Kompetencje Trybunału
(par. 14-22 Opinii Doradczej)
Według Artykułu 65, par. 1 Statutu, Trybunał może udzielać opinii doradczej na każde pytanie skierowane do niego przez upoważnione do tego ciało. Trybunał zauważa, że Zgromadzenie Ogólne Organizacji Narodów Zjednoczonych jest stosownie uprawnione przez Art. 96, par. 1 Karty i że dwa zadane pytania są sformułowane prawnie i dotyczą problemów prawa międzynarodowego. Są co do zasady pytaniami o charakterze prawnym, nawet jeśli zawierają pytania co do faktów i nawet jeśli nie wzywają Trybunału do orzeczenia na temat istniejących praw i obowiązków. Trybunał posiada odpowiednie kompetencje do spełnienia prośby.
Właściwość organu do wydania Opinii Doradczej
(par. 23-74 Opinii Doradczej)
Hiszpania przedstawiła obiekcje, że wydana opinia będzie niezgodna z prawnym charakterem Trybunału. Chodziło w pierwszej kolejności o fakt, iż państwo nie wydało Trybunałowi zgody na rozstrzyganie w kwestii zadanych mu pytań. Hiszpania utrzymywała, że (a) przedmiot pytań był zasadniczo identyczny z przedmiotem sporu dotyczącego Sahary Zachodniej z września 1974 r., w trakcie którego Maroko zaprosiło ją do wspólnego przedstawienia w Trybunale i którą to propozycję państwo odrzuciło; doradcza jurysdykcja była więc użyta to obejścia zasady, według której Trybunał nie ma mocy prawnej do rozstrzygania w sporze bez zgody stron; (b) sprawa dotyczyła sporu o ustalenie zwierzchnictwa terytorialnego nad Saharą Zachodnią, i że zgoda państw była zawsze niezbędna do orzekania w takich sporach; (c) w okolicznościach prowadzenia sprawy Trybunał nie był w stanie spełnić wymagań dobrego sprawowania wymiaru sprawiedliwości co do decydowania o faktach.
Trybunał ma na względzie, że (a) Zgromadzenie Ogólne, zważając na wzrost prawnych kontrowersji wobec statusu Sahary Zachodniej, do którego doszło podczas dyskusji, nie miało na celu przenoszenia przed Trybunał sporu czy kontrowersji prawnych w celu ich zażegnania, lecz szukało opinii doradczej, która byłaby pomocnicza w wykonywaniu jego funkcji dotyczących dekolonizacji tych terenów, stąd prawne stanowisko Hiszpanii nie mogło zostać uznane w odpowiedziach Trybunału na zadane pytania; (b) pytania te nie są zwrócone do sądu, by rozstrzygał o istniejących prawach do terytorium; (c) wszedł w posiadanie wystarczających informacji i dowodów.
Hiszpania zasugerowała po drugie, że pytania przedłożone Trybunałowi miały charakter akademicki i były pozbawione celu czy realnego efektu, a co za tym idzie, że Narody Zjednoczone ustaliły już metodę, według której przebiegałaby dekolonizacja Sahary Zachodniej, mianowicie konsultację ze rdzenną ludnością za pomocą referendum, które miałaby przeprowadzić Hiszpania pod auspicjami Organizacji Narodów Zjednoczonych. Trybunał bada rezolucje uchwalone przez Zgromadzenie Ogólne w tej sprawie, od rezolucji 1514 (XV) z 14 grudnia 1960 r. – Deklaracji w sprawie nadania niepodległości krajom i narodom kolonialnym, po rezolucję 3292 (XXIX) w prawie Sahary Zachodniej, zawierającą wniosek o wydanie opinii doradczej. Trybunał stwierdza, że w procesie dekolonizacji według wyobrażenia Zgromadzenia Ogólnego należy uszanować prawo ludności Sahary Zachodniej do określenia jej przyszłego statusu politycznego poprzez swobodnie wyrażoną wolę. To prawo samostanowienia, na które nie ma wpływu wniosek o opinię doradczą, i które stanowi podstawowe do samostanowienia, na które nie ma wpływu wniosek o opinię doradczą i który stanowi podstawowe założenie w odpowiedzi na pytania przekładane Trybunałowi, pozostawia Zgromadzeniu Ogólnemu pole do swobodnego orzekania w odniesieniu do form i procedur, według których ma być realizowane. Opinia Doradcza ma zatem jedynie dostarczyć Zgromadzeniu Ogólnemu szczegóły natury prawnej, odnoszące się do problemu poruszanego w rezolucji 3292 (XXIX).
W rezultacie Trybunał nie znajduje przekonujących powodów, by odmówić udzielenia odpowiedzi na dwa pytania przedłożone mu we wniosku o opinię doradczą.
Pytanie I: „Czy Sahara Zachodnia (Río de Oro i Sakiet El Hamra) była w okresie kolonizacji hiszpańskiej terytorium nienależącym do nikogo (terra nullius)?” (par. 75-83 Opinii Doradczej)
Na potrzeby Opinii Doradczej „okres kolonizacji hiszpańskiej” może być uważany za okres od 1884 r., kiedy Hiszpania proklamowała swój protektorat nad Río de Oro. Prawny koncept terra nullius musi być zatem interpretowany w oparciu o prawo obowiązujące w tym czasie. Według prawa, „okupowanie” było pokojowym środkiem do uzyskania władzy nad terytorium, w przeciwieństwie do cesji lub sukcesji; kardynalnym warunkiem ważnej w świetle prawa „okupowania” było to, by terytorium miało status terra nullius. Według praktyki państwa z tego okresu, terytoria zamieszkiwane przez plemiona lub ludy z własną organizacją polityczną nie były określane jako terrae nullius: w ich przypadku władztwo nie było uznawane jako efekt okupowania, ale przyznawano je na drodze porozumień z lokalnymi władcami. Informacje dostarczone Trybunałowi pokazują, że (a) w okresie kolonizacji Sahara Zachodnia była zamieszkiwana przez ludność, która – w przypadku nomadów – była społecznie i politycznie zorganizowana w plemiona pod zwierzchnictwem wodzów uprawnionych do ich reprezentowania; (b) Hiszpania nie wyszła z założenia, że ustanawia swoje władztwo nad terrae nullius: tak więc w Zarządzeniu z 26 grudnia 1884 r. Król Hiszpanii proklamował wzięcie Río de Oro w swoje władanie na podstawie porozumienia zawartego z wodzami miejscowych plemion.
Trybunał daje więc odpowiedź negatywną na Pytanie I. Zgodnie z zasadami wnoszenia prośby o opinię doradczą, „jeśli odpowiedź na pierwsze pytanie jest negatywna”, Trybunał przechodzi do odpowiedzi na Pytanie II.
Pytanie II: „Jakie były prawne powiązania terytorium z Królestwem Maroka i zwierzchnictwem mauretańskim?”
(par. 84-161 Opinii Doradczej)
Znaczenia słów „prawne powiązania” należy szukać w przedmiocie i celu rezolucji 3292 (XXIX) Zgromadzenia Ogólnego Organizacji Narodów Zjednoczonych. Trybunał przyjmuje, że musiały być użyte jako odwołujące się do takich prawnych powiązań, które mogłyby wpłynąć na politykę dotyczącą dekolonizacji Sahary Zachodniej. Trybunał nie może zaakceptować poglądu, iż powiązania, o których mowa miałyby być ograniczone do powiązań ustanowionych bezpośrednio z terytorium, bez odniesienia do ludności je zamieszkującej. W okresie jego kolonizacji, terytorium było zamieszkiwane przez nieliczną ludność, składającą się w większości z plemion koczowniczych, których członkowie przemierzali pustynię mniej lub bardziej regularnymi trasami, czasem docierając do południowego Maroka, rejonów współczesnej Mauretanii, Algierii, czy innych państw. Plemiona te były wyznania muzułmańskiego.
Maroko (paragrafy 90-129 Opinii Doradczej) przedstawiło swoje roszczenia natury prawnej co do Sahary Zachodniej jako roszczenie powiązań suwerennościowych na podstawie domniemanego odwiecznego posiadania terytorium oraz nieprzerwanego wykonywania władzy. W opinii Trybunału jednakże, decydujące znaczenie w ustaleniu odpowiedzi na Pytanie II muszą mieć dowody rzeczywistego sprawowania władzy nad Saharą Zachodnią w okresie jej kolonizacji przez Hiszpanię i okresie bezpośrednio go poprzedzającym. Maroko wnosi o uwzględnienie przez Trybynał szczególnej struktury Państwa Marokańskiego. Państwo to zostało stworzone w oparciu o wspólne więzy religijne z Islamem i poddaństwo wielu plemion wobec Sułtana realizowane raczej przez szejków niż ze względu na terytorium. Składało się ono częściowo z Bled Makhzen, terenów będących w rzeczywistym posiadaniu Sułtana, częściowo z Bled Siba, terenów, gdzie zamieszkujące plemiona nie były mu podwładne; w interesującym nas okresie tereny znajdujące się bezpośrednio na północ od Sahary Zachodniej należały do Bled Siba.
Jako dowód rzeczywistego sprawowania władzy nad Saharą Zachodnią, Maroko powołało się na rzekome dzieje wewnętrznego sprawowania władzy przez zwierzchnictwo marokańskie, na które składały się głównie dowody mające wskazywać na poddaństwo alkadów saharyjskich wobec Sułtana, w tym dahiry i inne dokumenty dotyczące powoływania alkadów, rzekomego nakładania podatków koranicznych i innych, a także akty zbrojnego oporu wobec obcej penetracji terytorium. Maroko oparło się także o niektóre akta międzynarodowe, mające potwierdzać uznanie przez inne państwa jego władzy nad całym lub częścią terytorium Sahary Zachodniej, w tym (a) niektóre ugody z Hiszpanią, Stanami Zjednoczonymi, Wielką Brytanią oraz Hiszpanią spomiędzy 1767 a 1861 r., których zapisy uzgadniają inter alia co do bezpieczeństwa osób wyrzuconych przez morze na wybrzeże Wad Noun lub jego okolice; (b) niektóre umowy dwustronne z przełomu XIX i XX w., na podstawie których Wielka Brytania, Hiszpania, Francja i Niemcy uznawały jakoby zwierzchnictwo marokańskie sięgające aż do przylądka Bojador lub granicy Río de Oro.
Po rozpatrzeniu tych dowodów oraz wysłuchaniu uwag innych państw uczestniczących w postępowaniu, Trybunał uznaje, że ani wewnętrzne, ani międzynarodowe dokumenty, na które powołało się Maroko, nie wskazują ani na istnienie w omawianym czasie powiązań zwierzchnictwa terytorialnego między Saharą Zachodnią a Państwem Marokańskim, ani też na międzynarodowe uznanie tych powiązań. Biorąc nawet pod uwagę szczególną strukturą Państwa Marokańskiego, nie wskazują one na to, jakoby Maroko sprawowało jakąkolwiek skuteczną i wyłączną aktywność państwową w Saharze Zachodniej. Dokumenty te wskazują jednak na istnienie legalnych powiązań pomiędzy Sułtanem a niektórymi – lecz tylko niektórymi – koczowniczymi plemionami z tego terytorium, sprawowanych przez alkadów Tekna z rejonu Noun oraz dowodzą sprawowania przez Sułtana – oraz uznania tego faktu przez inne podmioty – części władzy lub wpływów wśród tych plemion.
Określenie „podmiot mauretański” (par. 130-153 Opinii Doradczej) zostało użyte po raz pierwszy podczas sesji Zgromadzenia Ogólnego w 1974 r., w której przyjęto rezolucję 3292 (XXIX), wnoszącą o Opinię Doradczą ze strony Trybunału. Określenie to odwołuje się do kulturalnych, geograficznych i społecznych podwalin istnienia Islamskiej Republiki Mauretanii. Według Mauretanii, w omawianym czasie, podmiotem tym były ziemie Bilad Shinguitti, czy Shinguitti, tworzące odrębny organizm społeczny, charakteryzujący się wspólnym językiem, sposobem życia, religią i systemem prawnym, cechującym się dwoma typami władzy politycznej: emiratami i grupami plemiennymi.
Zaznaczając wyraźnie, że te emiraty i plemiona nie tworzyły państwa, Mauretania zaproponowała, że pojęcia „narodu” i „ludu” byłyby najbardziej odpowiednie do wytłumaczenia pozycji ludu Shinguitti w czasach kolonizacji. W okresie tym, zdaniem Mauretanii, podmiot mauretański rozciągał się od rzeki Senegal do Wad Sakiet El Hamra. Tereny te, znajdujące się obecnie pod panowaniem hiszpańskim i należące do terytoriów Islamskiej Republiki Mauretanii, tworzyły więc nierozerwalne części wspólnego podmiotu o były prawnie powiązane między sobą.
Z informacji dostarczonych trybunałowi wynika, że mimo istnienia między nimi licznych powiązań natury rasowej, językowej, religijnej, kulturalnej i ekonomicznej, emiraty i wiele plemion będących częścią podmiotu były niezależne w stosunku do siebie nawzajem; nie wytworzyły wspólnych instytucji czy organów. Podmiot mauretański nie miał więc charakteru indywidualnej lub zbiorowej podmiotowości, oddzielnej wobec emiratów czy plemion wchodzących w jego skład. Trybunał stwierdza, że w okresie kolonizacji hiszpańskiej nie istniały pomiędzy Saharą Zachodnią a podmiotem mauretańskim żadne powiązania zwierzchnictwa lub poddaństwa plemion, ani też ich łączenia w jeden podmiot prawny. Niemniej jednak nie wydaje się, by Pytanie II sformułowane przez Zgromadzenie Ogólne ograniczało się jedynie do tych powiązań, które wskazują na zwierzchnictwo terytorialne, co mogłoby lekceważyć możliwe znaczenie prawnych powiązań innego rodzaju w procesie dekolonizacji. Trybunał uznaje, że w omawianym okresie ludy koczownicze ziem Shinguitti posiadały prawa, w tym niektóre prawa dotyczące terenów, po których migrowały. Uprawnienia te stanowiły powiązania prawne pomiędzy Saharą Zachodnią i podmiotem mauretańskim. Były to prawa nie uznające żadnych granic między terytoriami i niezbędne do przeżycia w tym regionie.
Maroko i Mauretania kładły mocny nacisk na nakładanie się wzajemnych powiązań prawnych, które ich zdaniem łączyły je z Saharą Zachodnią w okresie kolonizacji (par. 153-160 Opinii Doradczej). Mimo że ich opinie w tej kwestii wydają się znacząco ewoluować, oba państwa uznały pod koniec obrad, że północ należała do Maroka, a południe – do Mauretanii, bez żadnej strefy oddzielającej te części, ale z niektórymi terytoriami nakładającymi się ze względu na trasy nomadyczne. Trybunał ogranicza się do uwagi, że takie nakładanie się wpływa na trudności w określeniu różnorodnych zależności istniejących w rejonie Sahary Zachodniej w okresie kolonizacji.
Z przyczyn tych Trybunał (par. 162 i 163 Opinii Doradczej) udziela odpowiedzi zamieszczonych powyżej.
Tłumaczenie Fundacja „Afryka Inaczej”