Pierwsza połowa XX wieku to czas, kiedy w Gambii zaczęły pojawiać się głosy za samostanowieniem. Niewielkie terytorium, którego granice wytyczyli Brytyjczycy i Francuzi, zaczynało swoją drogę ku niepodległości. Jej finał nastąpił w 1965 roku.
Kolonia i protektorat
Gambia została podzielona przez Brytyjczyków na dwa terytoria. Pierwsze, położone w dolnym odcinku rzeki Gambii, miało status kolonii. Natomiast ziemie usytuowane bardziej w górę rzeki były protektoratem.
Wielką Brytanię reprezentował gubernator, ale nie oznaczało to całkowitej kontroli nad kolonią. Brytyjczycy stosowali bowiem system rządów pośrednich. Ważną rolę pełnili miejscowi przywódcy, którzy zostali zobowiązani do przestrzegania prawa narzuconego przez brytyjską administrację kolonialną. Byli oni wyznaczani przez gubernatora. Jednocześnie jako osoby przewodzące lokalnej społeczności docierali do rodzimych mieszkańców kolonii, znacznie lepiej i skuteczniej niż kolonialni urzędnicy.
Różnica między okresem przedkolonialnym a kolonialnym polegała głównie na tym, że przywódcy wskazywani przez gubernatora nie byli już niezależnymi władcami, ale poddanymi korony brytyjskiej. Oznaczało to, że władza należy do Wielkiej Brytanii. Z drugiej strony połączenie różnych ludów, które nigdy nie tworzyły wspólnego państwa, w jednej kolonii, sprawiło, że jej mieszkańcy zaczęli nazywać miejsce skąd pochodzili Gambią. W ramach tego procesu powstawała gambijska tożsamość.
Small i ruch nacjonalistyczny
Już w pierwszych dekadach XX wieku pierwsi Gambijczycy zaczęli kontaktować się z innymi Afrykańczykami mieszkającymi w brytyjskich koloniach w Afryce Zachodniej. Przedstawiciele Gambii znaleźli się wśród założycieli National Congress of British West Africa, którego celem była walka o prawo do samostanowienia zachodnioafrykańskich posiadłości Wielkiej Brytanii. Członkowie Kongresu domagali się udziału w podejmowaniu decyzji dotyczących ich ojczystej ziemi.
Jednym z pionierów ruchu na rzecz samostanowienia Gambii był Edward Francis Small. W wieku 30 lat znalazł się na obradach Kongresu (1920). W imieniu Afrykańczyków z kolonii wezwał Londyn do powołania organów reprezentujących miejscową ludność a nie europejskich przybyszów. W 1924 roku brytyjski Sekretarz do Spraw Kolonii, odrzucił postulaty Smalla, twierdząć, że edukacja i świadomość polityczna nie osiągnęły jeszcze wystarczająco wysokiego poziomu, aby afrykańscy poddani Korony mogli sami decydować o losach kolonii.
Small kontynuował swoją walkę. W 1928 roku założył związek zawodowy, Bathurst Trade Union, który rok później przeprowadził pierwszy strajk. Wydawał też gazetę. Równocześnie upowszechniał hasło: Nie ma opodatkowania bez reprezentacji. Chciał w ten sposób podkreślić, że wszyscy, którzy płacą podatki, bez względu na to kim są, mają prawo do decydowania o losach swojej ojczystej ziemi. Small założył także organizację rolniczą. Zrzeszeni w niej farmerzy mieli działać razem na rzecz ochrony uczciwych cen za ich zbiory. Dzięki Smallowi mieszkańcy kolonii brytyjskiej w Gambii, zaczęli kształtować w sobie świadomość bycia Gambijczykiem.
Energiczne działania Smalla nie oznaczały natychmiastowych efektów. Do 1930 roku powstała rada miasta Bathurst (Bathurst Urban District Council) i Board of Health, których kilku członków pochodziło z wyborów. Pozostali, a była to zdecydowana większość, zostali wyznaczeni przez gubernatora. Gambijczycy wciąż nie mieli swojej reprezentacji w najważniejszym organie , Radzie Legislacyjnej.
Po wielkiej wojnie
Zmiany nadeszły wraz z zakończeniem drugiej wojny światowej. Brytyjczycy, którzy wyszli z tej wojny osłabieni i już nie jako mocarstwo, musieli zgodzić się na wysłuchanie postulatów zachodnioafrykańskich nacjonalistów. Tym bardziej, że ponad 170 tysięcy Afrykańczyków z zachodniej części Afryki służyło w brytyjskiej armii. W jej szeregach znaleźli się także Gambijczycy, którzy walczyli w dalekiej Birmie z Japończykami.
Po wojnie Brytyjczycy zaczęlu ustępować. Czekał ich demontaż kolonialnego imperium. Pierwszym krokiem było przyjęcie zasady wyboru większości członków rady miejskiej (Town Council). W 1947 roku wprowadzono również wybieranych członków Rady Legislacyjnej.
W latach 50-tych zaczęły powstawać gambijskie partie polityczne. Do 1954 roku powstały Democratic Party z J.C. Faye'm na czele, Muslim Congress, Ibrahima Garba Jahumpa i United Party, P.S. Njie. W tym samym roku władze kolonialne pozwoliły na wybór 14 członków Rady Legislacyjnej.
Kiedy w 1957 roku Ghana ogłosiła niepodległość stało się jasne, że nadszedł czas na niezależną Gambię. Dwa lata później powstała People's Progressive Party. Pomimo istnienia kilku ugrupowań politycznych żadne z nich wciąż nie miało wizji co do przyszłości Gambii.
W 1959 roku Brytyjczycy zwołali konferencję, która miała doprowadzić Gambię do niezależności. W 1960 roku powstała konstytucja, przewidująca powstanie izby reprezentantów wybieranych spośród mieszkańców wsi (12 przedstawicieli), miast (7) i tradycyjnych przywódców (8). Ci ostatni byli nominowani przez gubernatora, dlatego Brytyjczycy nalegali, aby to wodzowie mieli decydujący głos w izbie.
W związku z tym, że taki system sprawowania władzy nie sprawdził się, w 1961 roku zwołano następną konferencję. Dała ona początek kolejnej konstytucji (1962). 25 członków organu izby reprezentowało protektorat, a 7 kolonię. Czterech przedstawicieli wybierali tradycyjni przywódcy, a dwóch członków było nominowanych. Powstał odpowiednik rządu. Polityką wewnętrzną miał kierować premier, natomiast polityka zagraniczna wciąż pozostawała w rękach Brytyjczyków. Tym premierem został Sir Dawda Kairaba Jawara. Był on absolwentem szkoły weterynaryjnej w szkockim Glasgow. Miał rządzić Gambią przez następne 30 lat.
Największym problemem pozostawał brak zgody wśród gambijskich ugrupowań politycznych. Każde z nich chciało rządzić samodzielnie, co nie sprzyjało szybkiemu ogłoszeniu niepodległości. Stąd Gambia ogłosiła niepodległość dopiero 18 lutego 1965 roku. Rozpoczynał się nowy rozdział w dziejach tego najmniejszego kraju Afryki kontynentalnej.
(kofi)