Aku – gambijscy Kreole

afryka.org Czytelnia Poznaj Afrykę! Aku – gambijscy Kreole

Poza Mandinka, Wolofami, Serer, Diola i Fulanami, w Gambii żyje niewielka, ale niezwykle ciekawa grupa etniczna. W Afryce Zachodniej mówią o niej Kreole. W Gambii nazywają ją Aku.

Aku to lud, który powstał w rezultacie transatlantyckiego handlu niewolnikami. Są tylko częścią większej wspólnoty, która zamieszkuje wybrzeże Afryki Zachodniej. Jej początki sięgają przełomu XVIII i XIX wieku. W 1787 roku grupa wyzwolonych niewolników została przywieziona do Afryki, a dokładnie do Sierra Leone. Pierwsi z nich przyjechali po uwolnieniu z Anglii. Matecznikiem nowej społeczności stała się Prowincja Freedom (Wolność), dziś stolica Sierra Leone, Freetown.

Osiedleni wyzwoleńcy albo zasłużyli na wolność służbą w angielskiej armii podczas amerykańskiej wojny o niepodległość albo uciekli swoim właścicielom, korzystając z zamieszania towarzyszącego walkom w Ameryce Północnej. Wielu z nich żyło w Londynie, bez pracy i w tragicznych warunkach. Pozbawieni rodzin i domu, pochodzili z różnych grup etnicznych, zamieszkujących Afrykę Zachodnią. Stąd od samego początku zachodnioafrykańscy Kreole nie mieli jednej tradycji i często byli już z niej wykorzenieni.

Prowincja Wolność

W odpowiedzi na trudną sytuację wyzwoleńców z Londyny, brytyjski rząd podjął decyzję o znalezieniu im nowego domu, w Afryce. W 1792 roku dołączyła do nich kolejna grupa, tym razem afrykańskich weteranów wojny o niepodległość, przysłana z Nowej Szkocji. Osiem lat później, w Prowincji Wolność pojawili się tzw. Maroons, czyli członkowie wolnej społeczności, utworzonej we wschodniej Jamajce ze zbiegłych z plantacji niewolników. Po tym jak Maroons zostali pokonani przez Brytyjczyków, zostali zesłani do Nowej Szkocji, a następnie do Freedom.

Wraz z wprowadzeniem zakazu handlu niewolnikami wprowadzonym przez Wielką Brytanię w 1807 roku, do już i tak zróżnicowanej grupy osadników Wolności, dołączyli Afrykańczycy, ocaleni z niewolniczych statków przez brytyjską marynarkę wojenną. Zamiast do Ameryki trafiali z powrotem na swój rodzimy kontynent, tyle, że do Sierra Leone. Pochodzili jednak z różnych rejonów Afryki od Konga po Gambię. Do 1811 roku przybyło ich tak dużo, że ich liczba przekroczyła liczbę przybyszów z Nowej Szkocji i Jamajki.

W rezultacie łączenia się tych trzech społeczności, powstała wyjątkowa grupa. Powstał wspólny język, kreolski, tzw. Krio, który opierał się na językach europejskich, zaadaptowanych przez mieszkańców Prowincji Wolność. Duży wpływ na mowę zachodnioafrykańskich Kreoli miały też różne języki afrykańskie.

Kreole z Afryki Zachodniej, pozbawieni tożsamości i odcięci od swoich rodzinnych domów, zaczęli przyjmować chrześcijaństwo. Wraz z nim zmieniali swoje imiona. Modne stało się też noszenie europejskich ubrań. Kreole zdawali sobie sprawę z potrzeby posiadania wykształcenia. Pracując ciężko jako krawcy, murarze i kowale, zaczęli zarabiać na edukację kreolskich dzieci, aby zapewnić im lepszą przyszłość.

Brytyjski zarząd kolonii dostrzegł w Kreolach ludzi, którzy mogliby zająć się szerzeniem chrześcijaństwa i „cywilizacji” europejskiej w Afryce Zachodniej. Pomysłodawcą tego rozwiązania był Sir Charles MacCarthy, gubernator Sierra Leone w latach 1814-1824. Zaproponował on kolonialnym władzom i misjom chrześcijańskim, aby uczyniły z ludności kreolskiej promotorów nowych wartości na kontynencie afrykańskim.

W rezultacie działalności misjonarzy do lat 40-tych XIX wieku w Sierra Leone powstała sieć szkół. W 1876 roku Forah Bay College (powstał w 1827 rok) uzyskał prawo nadawania stopni naukowych University of Durham. Kreole, którzy inwestowali w edukację mieli odtąd bardzo silna pozycję w Afryce kolonialnej. Wśród nich znalazł się między innymi pierwszy zachodnioafrykański prawnik, John Thorpe; pierwszy biskup z Afryki Zachodniej, Samuel Ajayi Crowther, oraz pierwszy lekarz medycyny, Africans Horton, z dyplomem londyńskiego Kings College (zdobył go w 1859 roku).

Gambijskie drogi

Jednak dla tak dużej liczby wykształconych Kreoli nie było wystarczająco dużo możliwości zatrudnienia w niewielkim Sierra Leone. Tymczasem potrzebowało ich całe wybrzeże Afryki Zachodniej. Kolonizatorzy poszukiwali wykształconych urzędników i agentów do prowadzenia ich interesów. Podobnie było z misjami chrześcijańskimi. Rekrutowały one spośród ludności kreolskiej pastorów i nauczycieli. W ten sposób Kreole dotarli do Gambii, gdzie zostali nazwani Aku.

Pierwsi Aku przybyli do Gambii w latach 30-tych XIX wieku. To wtedy Brytyjczycy zainicjowali akcję osiedlania Kreoli, którzy chorowali bądź mieli kłopoty z prawem i nie byli mile widziani w Sierra Leone, do Bathurst (dziś Banjul) i Janjangbureh w Gambii.

Wśród gambijskich Kreoli, Aku, znaleźli się wybitni przedstawiciele tej społeczności, zamieszkującej całą Brytyjską Afrykę Zachodnią. Pierwszym znanym Aku był Thomas Joiner, griot z plemienia Mandinka. Urodził się około 1788 roku. Podzielił los innych złapanych w niewolę Afrykańczyków i trafił do Ameryki. Jednak udało mu się zrzucić jarzmo niewoli. Wkrótce po wyzwoleniu podjął pracę jako steward na statku, który płynął do Afryki Zachodniej. Kiedy okręt dotarł do Gambii, Joiner nie wrócił już na jego pokład. Osiedlił się w tej, wtedy brytyjskiej, kolonii, gdzie został dobrze prosperującym handlowcem i właścicielem statku.

Innym prominentnym przedstawicielem społeczności Aku był Thomas Raffell, z pochodzenia Ibo, któy służył w armii brytyjskiej. Do Gambii dotarł w 1820 roku z rentą za służbę w wojsku. On również, podobnie do Joinera, odniósł sukces w prowadzeniu interesów. W 1824 roku Raffell założył Igbo Social Society, które monitorowało działania brytyjskiej administracji kolonialnej w Gambii.

Jednak najbardziej znanym Aku był Edward Francis Small. Był on jednym z pierwszych gambijskich działaczy, którzy domagali się samorządu dla Afrykańczyków. To dzięki jego działaniom Gambia rozpoczęła swoją drogę do niepodległości. W 1928 roku założył związek zawodowy, Bathurst Trade Union, który rok później przeprowadził pierwszy strajk. Wydawał też pierwszą gambijską gazetę. Równocześnie upowszechniał hasło: Nie ma opodatkowania bez reprezentacji. Chciał w ten sposób podkreślić, że wszyscy, którzy płacą podatki, bez względu na to kim są, mają prawo do decydowania o losach swojej ojczystej ziemi. Small założył także organizację rolniczą. Zrzeszeni w niej farmerzy mieli działać razem na rzecz ochrony uczciwych cen za ich zbiory. Dzięki Smallowi mieszkańcy kolonii brytyjskiej w Gambii, zaczęli kształtować w sobie świadomość bycia Gambijczykiem.

Jednak wraz z powstaniem niepodległej Gambii, Aku stracili swoje znaczenie na rzecz rodzimych grup etnicznych. Aku byli kreolskimi przybyszami, którzy dzięki swojej aktywności w okresie kolonialnym byli faworyzowani przez Brytyjczyków. Nie zmieniało to faktu, że zdecydowana większość mieszkańców Gambii pozostawała wtedy na społecznym marginesie. Stąd z chwilą ogłoszenia niepodległości te role odwróciły się. Aku stracili swoje wpływy na rzecz Mandinka i do dziś pozostają niewiele znaczącą mniejszością.

(kofi)

 Dokument bez tytułu