Afrykańska mądrość zawarta w przysłowiach była przekazywana z pokolenia na pokolenie, powtarzana przez griotów, często nazywanych „piewcami prawdy”, “strażnikami starożytnej mądrości” czy “ludźmi, którzy strzegą zasad”. Szczególnie ważne wydają się one, gdy komuś dzieje się krzywda, lub gdy trzeba wymierzyć sprawiedliwość. “To napastnik może zapomnieć, nigdy ofiara” (Zulu). „Nie bij mnie, zanim się do mnie odezwiesz” (Masajowie).
Sędziowie ostatnio jednak zbyt często kojarzą się z bezprawiem i niesprawiedliwością: „Kiedy chcesz dostać się na drugą stronę rzeki, płyń, jeśli chcesz zostać bandytą, obwołaj się sędzią” (Amharowie).
Ten, kto dopuszcza się poważnego przestępstwa, powinien zostać odpowiednio ukarany. „Szpieg wraca z parszywą krową" (Rundi): pamiętaj, jeśli skrzywdzisz ludzi, nie spodziewaj się wdzięczności. „W bębny bije się z obu stron” (Duala): zawsze wysłuchaj wszystkich stron konfliktu, zanim kogoś osądzisz. „Nie wiń pluskwy, jeśli ją zgniotłeś” (Ovimbundu): jeśli kogoś zranisz, spodziewaj się odwetu.
“Kolec usuniesz tylko innym kolcem” (Massango): każdy atak powinien zostać ukarany. „Nie ma sądów bez procesów” (Yaka): konflikty są częścią życia wśród ludzi. „Samotny sędzia nie rozstrzyga dobrze” (Yaka): do wydania sprawiedliwego wyroku potrzebna jest konsultacja, tym bardziej, że „Oko może być złym sędzią” (Luo). “Cętki geparda trzeba zobaczyć, żeby móc o nich opowiadać” (Shambala): nie można świadczyć o tym, czego się osobiście nie widziało. „Będziesz osądzony po tym, co powiesz” (Luiya).
Najważniejsza jest sprawiedliwość i to ona zawsze wypłynie na powierzchnię: „Sprawiedliwość jest jak ogień, jeśli spróbujesz ją zdusić, rozprzestrzeni się” (Bambara). Trzeba też wymierzyć ją szybko, żeby zatrzymać złoczyńców: „Jeśli lew dzisiaj zje złego człowieka i nie zostanie zabity, jutro zje dobrego” (Lozi). Jednak złych sędziów nie obchodzi, kto ucierpi „Krab szczypie każdego bez wyjątku” (Pigmeje).
Jaki jest słaby punkt złodziei? Nigdy nie są zadowoleni z ostatniego skoku, zawsze chcą więcej: „Kto kradnie, może i zabić” (Gbane). Jednak trzeba przyznać, że często okazja czyni złodzieja: „Świnia nie może się oprzeć smakowitej kassawie” (Ewondo). Oczywiście złodziei jest więcej, niż nam się wydaje, ale „Złodziejem jest tylko ten, kogo nakryją” (Sotho), tym bardziej, że „Każdy złodziej ma swój szczęśliwy dzień" (Suahili). Ale pewnego dnia i jemu powinie się noga: „Małpa z hukiem spadnie z gałęzi” (Tonga).
Wtedy winny zostanie ukarany: „Złodziej jest jak mysz, w końcu wpadnie w pułapkę” (Ganda). Nie jest to jednak takie łatwe „Jeśli złodziej jest sprytny, o ile sprytniejszy powinien być ten, kto ma go złapać?” (Kalenjin). Można spróbować sobie pomóc, użyć jednego złodzieja, żeby złapać następnego: „Złodziej rozpozna ślady drugiego nawet na skale” (Joruba). Po co jednak rabować, skoro i tak: „Kradzież nie uczyni cię właścicielem” (Bemba). Tutaj aż prosi się dołożyć polskie „Kradzione nie tuczy”.
Marta Surowiec