20 sierpnia 2012 roku zmarł Meles Zenawi. Dwie dekady jego rządów zmieniły pozycję Etiopii w systemie geopolitycznym Rogu Afryki. Także społeczeństwo etiopskie uległo wyraźnym przemianom. Czy śmierć Zenawiego wpłynie na stabilizację w regionie?
Bilans rządów
Zenawi doprowadził do obalenia Dergu – komunistycznej nomenklatury wojskowych, rządzących Etiopią od upadku Cesarza. Dowodzona przez niego partyzantka etniczna (Ludowy Front Wyzwolenia Tigraj) współtworzyła Rewolucyjno-Demokratyczny Front Ludu Etiopskiego. Zenawi w 1991 roku objął urząd prezydenta, od 1995 roku pełnił stanowisko premiera. Był rzecznikiem federacyjnego modelu państwa etnicznego. Celem projektu miało być, a priori, wyrównanie szans wszystkich plemion w dostępie do sfery publicznej. Implicite, federalizm etniczny zakładał deamharyzację władzy, odsunięcie od niej Amharów stanowiących bazę dla ancien regime (dziś to ok. 27% populacji Etiopii). W praktyce federalizm etniczny okazał się mechanizmem utrwalenia dominacji przedstawicieli grupy etnicznej Tigraj (stanowiącej zaledwie 6% ludności kraju). Do opozycji szybko przeszła większość Oromo (dziś ok. 35% populacji państwa). Zenawi nie dopuścił jej do udziału w rządach, tłumiąc podczas kolejnych wyborów wszelkie przejawy sprzeciwu. Więzienia wypełnili przeciwnicy prezydenta. Zachodni komentatorzy ustrój etiopski porównywali do absolutyzmu oświeconego – de iure opartego na republikanizmie, de facto będącego despocją.
Kraj jednak rozwijał się gospodarczo, tego Zenawiemu nie można odmówić. W okresie ostatnich siedmiu lat PKB kraju rosło 9-10% w skali roku. Do Etiopii napłynęli inwestorzy z zagranicy, początkowo głównie z USA (Pepsico przejęło większość sieci marketów; American Oil Company wygrał wyścig o wydobycie ropy przy granicy z Erytreą; kopalnie złota w Uellega i Sidamo zakupił Canyon Resources Africa Corporation). Wkrótce napłynęli też Chińczycy. Obecność wpływów włoskich przetrwała na poziomie dobrze zakonserwowanych ekspresów do kawy.
Zmniejszenie roli państwa w procesach ekonomicznych, popieranie prywatnej przedsiębiorczości, odejście od tworzonych siłą kolektywów rolniczych, uwolniło tłumione w okresie rządów Dergu siły gospodarcze Etiopii. Inwestycje w infrastrukturę i sektor energetyczny ożywiły przemysł i sektor usług. Para-agencje rządowe, kontrolujące modernizację kraju, odpowiadające za likwidację skutków klęski głodu (1994-1995), tworzyła kleptokracja tigrajska, zwolennicy Zenawiego.
Mengystu Hajle Mariam rządzący Etiopią w latach 1977-1991 prowadził politykę wspierania ideologii marksistowskiej oraz ruchów radykalnych w krajach afrykańskich i arabskich. Zenawi zerwał z tym modelem. Razem z Paulem Kagame z Rwandy, Yoweri Musevenim z Ugandy, Jerry Rawlingsem z Ghany, Thabo Mbekim z RPA i Isaiasem Afewerki z Erytrei, Zenawi wchodził w skład przywódców Afryki nowej generacji. Pokolenie to dorastało w okresie zimnej wojny. Wprowadziło jednak swoje kraje na nową drogę rozwoju, opartą na sojuszu z Zachodem i – przynajmniej deklaratywnej – demokratyzacji i modernizacji ustrojów państwowych. Zenawi uczynił z Etiopii żandarma, reprezentanta interesów USA w Rogu Afryki.
Dzięki interwencji wojsk etiopskich w 2006 roku Somalia nie stała się poligonem Al Kaidy. W wymiarze symbolicznym, udział Etiopczyków w konflikcie somalijskim, interpretowany często w duchu „krucjatowym” jako „zderzenie cywilizacji” chrześcijaństwa z islamem, potwierdzać miał rolę gwaranta stabilizacji w Rogu Afryki, nosiciela demokracji i przeciwnika terroryzmu międzynarodowego. Interwencja w Somalii związana była także z porażką Zenawiego w wojnie z Erytreą. Na skutek konfliktu z okresu 1998-2000 śmierć poniosło blisko 100 tysięcy osób, a Etiopia utraciła dostęp do Zatoki Adeńskiej.
Następca
Prawdopodobną przyczyną śmierci Zenawiego jest białaczka – władze ogłosiły żałobę narodową, nie podały jednak oficjalnego komunikatu wyjaśniającego przyczyn zgonu. Lider partyzantki, która wyzwoliła kraj od władzy komunistów, zmarł w otoczeniu najbliższych w szpitalu w Belgii. Tłumy żałobników w Addis Abebie przywodzą na myśl Koreańczyków rozpaczających po śmierci Kim Dzong Ila. Kto obejmie władzę po Zenawim? Najbliższe wybory odbędą się w 2015 roku. Do tego czasu rządzić będzie przewodniczący parlamentu.
Na politycznej giełdzie pojawiają się najczęściej trzy nazwiska. Na razie brak kandydatur z grup etnicznych Oromo i Amhara, choć wkrótce i oni włączą się do rywalizacji o władzę.
Naturalnym następcą Zenawiego powinien być Samora Yenus, „twardogłowy” generał, prawa ręka byłego premiera, weteran partyzantki tigrajskiej, który na polecenie swego zwierzchnika krwawo zwalczał opozycję polityczną. Yenus może jednak nie dożyć 2015 roku. Nawet teraz nie ma go w Addis Abebie – leczy się w niemieckim Essen. Niepotwierdzone źródła podają, że Yenus próbuje walczyć z AIDS.
Zdaniem części analityków, władzę po Zenawim może przejąć jego żona – Azeb Mesfin. Posłanka, działaczka partyjna, wieloletnia towarzyszka Zenawiego, doskonale zna realia sceny politycznej w Etiopii. Wątpliwe jest jednak, czy w przeciągu trzech lat będzie potrafiła skupić podzielone środowisko partii rządzącej i wygrać wybory.
Po śmierci Zenawiego władzę – zgodnie z Konstytucją – przejął przewodniczący parlamentu Hailemariam Desalegne. To pierwszy protestant na tak wysokim stanowisku państwowym, przedstawiciel niewielkiego plemienia z południa kraju (Wolayta). Desalegne jest politykiem nowego pokolenia działaczy. Czynnik ten, obok neutralności etnicznej (nie pochodzi z Amhara, Oromo, ani Tigraj) może zadecydować o jego sukcesie. Kluczem do wygrania wyborów przez Desalegne powinny być zmiany w polityce wewnętrznej, które musi dokonać w przeciągu dwóch najbliższych lat. Dyskretne odsunięcie przedstawicieli grupy etnicznej Tigraj, próba wypracowania konsensu z Oromo i Amhara (stanowiących w sumie 2/3 populacji kraju) mogą zadecydować o sukcesie tego mało znanego poza Etiopią polityka. W płaszczyźnie polityki zagranicznej i ekonomicznej nie powinien on niczego zmieniać. Rola żandarma w Rogu Afryki jest wygodna dla Etiopii. Wycofanie się z Somalii nie nastąpi szybko, bo nie opłaca się ani nowo wybranemu parlamentowi somalijskiemu, ani władzom w Addis Abebie. Kluczowa wydaje się przebudowa federalizmu etnicznego z czasów Zenawiego i detigraizacja sceny politycznej.
Dr Błażej Popławski