Współczesna Republika Mali była kolebką wielu imperiów i królestw Afryki Zachodniej. W mojej opowieści o przeszłości kraju, z którego pochodzę, chciałbym przybliżyć kilka, moim zdaniem najważniejszych, wydarzeń z malijskich dziejów.
Imperium Ghany
Początki imperium Ghany sięgają IV wieku. Władcą był Tounka („Król złota”). Wspomagała go rada wysokich urzędników i administratorów, którzy kontrolowali państwa wasalne i handel. Od VII wieku arabscy autorzy zaczęli pisać o imperium, zwanym Ghana, kraju złota. Imperium Ghany było położone w pętli dwóch rzek: Senegalu i Nigru. Ghana osiągnęła szczyt swojej potęgi między IX a XI wiekiem. Imperium bogaciło się na handlu złotem, kością słoniową i niewolnikami, pełniąc rolę pośrednika między Afryką Północną a Afryką na południe od Sahary. Imperium Ghany było znane jako „imperium złota”. Całe produkowane tam złoto było własnością króla, szczególnie zaś bryłki tego kruszcu. Dochody króla pochodziły z państw wasalnych oraz z podatków płaconych przez karawany transportujące sól.
Częste kontakty między imperium Ghany a krajami muzułmańskimi miały duży wpływ na rozprzestrzenianie się islamu na tym terytorium w IX wieku. W roku 1076 Almorawidzi z Maroka podbili Imperium Ghany. W rezultacie ich inwazji nastąpił upadek Ghany.
Imperium Mali
Według niektórych źródeł Mali czy Meli (w zależności od wymowy) oznacza hipopotama. Imperium Mali zapisało się na kartach historii, a przede wszystkim w tradycji ustnej, która przetrwała w pamięci opowiadaczy historii – griotów, dzięki postaci Sundiaty Keity. Kim był Sundiata Keita? Posłużę się tutaj fragmentem artykułu Marty Jackowskiej-Uwadizu, opublikowanym na łamach afryka.org:
„Sundiata Keita był jedną z najważniejszych postaci w historii Mali, a nawet całej Afryki Zachodniej. Jego życie to połączenie historii i legendy. Grioci od dawna śpiewają o tym władcy, a zwłaszcza o jego początkach: Dawno temu królem państwa Mali był Nare Maghan Konate. Był już żonaty i miał jednego syna, kiedy pewnego dnia odwiedził go myśliwy przepowiadający przyszłość. Zapowiedział mu, że ożeni się z brzydką kobietą i będzie miał z nią syna, który pewnego dnia zostanie królem. Król Nare zdziwił się tą przepowiednią i właściwie o niej zapomniał. Aż pewnego dnia zjawiło się na jego dworze dwóch myśliwych wraz z brzydką i garbatą kobietą. Król, nie zastanawiając się wiele, poślubił ją i z tego związku urodził się, według griotów, w 1190 roku Sundiata Keita. Urodził się kaleką, z zupełnie sparaliżowanymi nogami. Po śmierci ojca on i jego matka byli wciąż poniżani przez przyrodniego brata Sundiaty. W dniu kiedy zostało mu odebrane należne miejsce do tronu przysięga swojej matce: „oto dzień w którym będę chodził”. I tak oto spotyka się ze swoim przeznaczeniem. Jednak nienawiść brata doprowadza do wygnania Sundiaty i jego matki z kraju. Zostaje on myśliwym. Tymczasem Mali zostaje najechane przez króla Soso, który zabija wszystkich potomków króla Nare. Obawia się on teraz tylko Sundiaty, zwłaszcza że przepowiedziano mu, że zostanie zwyciężony przez bohatera z Mali. Sundiata przez lata przygotowuje się do ataku na króla Soso. Gdy nadchodzi odpowiedni moment gromadzi wojowników z kilku małych państw i najeżdża Soso. Król Soso zostaje zgładzony. Sundiata tymczasem jednoczy wszystkie przyjazne mu małe państwa w jedno Imperium Mali, którego stolicę umiejscawia w Niani, swoim miejscu urodzenia. Nazywa siebie Mansa, król królów, który to przydomek będzie obowiązywał kolejnych władców Mali. Tyle legenda. Jego imperium w czasach największej świetności rozciągało się od Atlantyku po środkowy bieg Nigru. Sundiata znany jest ze swojej tolerancji i mądrości. Stworzył też jedną z pierwszych deklaracji praw człowieka.”
Kurukan Fuga
Deklaracja praw człowieka, którą stworzył Sundiata Keita, nazywana jest Kartą (Aktem) Kurukan Fuga. Została ogłoszona w 1236 roku. Dziś jest uznawana przez część historyków za jedną z pierwszych deklaracji praw człowieka na świecie. Karta Kurukan Fuga pojawiła się bowiem na 61 lat przed angielską Magna Carta i 553 lat przed deklaracją francuską. Jak do tego do-szło? W 1236 roku w Kangabie, po krwawej bitwie pod Kiriną, Sundiata Keita oraz przedstawiciele ludu Mande spotkali się wraz z sojusznikami. Jeśli ten podstawowy tekst, znany również jako Karta Mande, nie był znany poza terytorium Afryki, to ze względu na jego ustny charakter. Najważniejsze ustalenia Kurukan Fuga nawiązywały do prawa do życia i do nienaruszalności fizycznej czy też równości płci. Karta dzieliła też mieszkańców imperium Mali na klany, określające ich pozycję i rolę społeczną, w tym na klany odpowiedzialne za obronę kraju, za nauczanie islamu oraz zajmujące się handlem i rzemiosłem, a także niewolników. Karta przyznawała każdemu prawo do życia i nienaruszalności fizycznej, jakkolwiek każda próba targnięcia się na życie drugiego człowieka miała być karana śmiercią. Kuru-kan Fuga wspominała też o potrzebie przestrzegania praw kobiet i unikania stosowania wobec nich przemocy fizycznej. Zalecała też dobre traktowanie niewolników. Karta przyznawała też władzę nad imperium Mali rodzinie Sundiaty Keity*.
Po upadku Imperium Mali, w jego miejscu pojawiły się kolejne państwa, w tym Imperium Songhaj. Korzystały one z dobrodziejstw rzeki Niger, która pełniła ważną rolę w funkcjonowaniu ówczesnych imperiów. U schyłku XVIII wieku i w następnym stuleciu rzeka to pomogła Europejczykom odkryć dla nauki, a następnie podbić, tę część Afryki. Odkrycia Europejczyków i podbój kolonialny Pierwszą wyprawą, która odkryła Mali dla Europy była podróż irlandzkie-go majora Haytona w 1790 roku. Następnym podróżnikiem był szkocki lekarz Mungo Park w 1796 roku. Od tego momentu europejskie misje eksploracyjne następowały jedna po drugiej.
W 1825 roku szkocki porucznik Aleksander Gordon Leng na czele karawany ruszył z Trypolisu w kierunku Mali. Po trzynastu miesiącach podróży w sierpniu 1826 roku udało mu się dotrzeć do Timbuktu. Był pierwszym Euro-pejczykiem, który miał odwiedzić to miasto. Leng mógł przebywać w Timbuk-tu tylko przez miesiąc. Po miesiącu pobytu wraz z karawanami, opuścił miasto i udał się do Maroka, ale został zamordowany 50 km za miastem przez arabskich żołnierzy. Drugim Europejczykiem, a pierwszym Francuzem, który odwiedził Timbuktu, był René Caillé. W przeciwieństwie do angielskich odkrywców wspie-ranych i finansowanych przez różnego rodzaju instytucje, René Caillé rozpo-czął swoją przygodę, nie posiadając wielkich mecenasów. Nauczył się arab-skiego i przyjął islam. Z wybrzeża Gwinei, gdzie dotarł w 1827 roku, osiągnął Kurusę i Dżenne, skąd łódką dotarł do Timbuktu 20 kwietnia 1828 roku. Timbuktu było wówczas miastem, którego świetność należała do przeszłości: niewiele karawan napływało z basenu Morza Śródziemnego. Oś handlu przeniosła się na zachód, w kierunku Oceanu Atlantyckiego. Po roku podróży udało mu się ustalić, że rzeka Niger skręca na południe i wpada do Zatoki Gwinejskiej, a nie do Nilu, jak myślano wcześniej. Informacje zebrane przez różnych eksploratorów utorowały drogę późniejszym podbojom kolonialnym. Francuska penetracja kolonialna zaczęła się w Senegalu. Przechodząc dalej na wschód Francuzi stopniowo podbili całe terytorium, które stało się Sudanem Francuskim, a później, po odzyskaniu niepodległości, otrzymało nazwę Mali. Do końca XIX wieku francuskie imperium kolonialne objęło obszar, który dziś znajduje się w granicach Mali. Terytorium malijskie, znane jako Górny Senegal-Niger, zostało w 1895 roku kolonią francuską, częścią zintegrowanej Francuskiej Afryki Zachodniej (Afrique Occidental Française – AOF), z częścią Mauretanii, Burkiny Faso i Nigru. W 1920 roku Górny Senegal-Niger nazwany został Sudanem Francuskim. Ten czas kolonialnej zależności zakończył się po II wojnie światowej, która stała się impulsem do powstania zorganizowanego ruchu antykolonialnego. Tuż po II wojnie światowej życie polityczne w Sudanie Francuskim zaczę-ło się ożywiać. Aktywny w nim udział wzięli Afrykanie. To wtedy na scenie politycznej pojawił się Modibo Keita, pierwszy przywódca niepodległego Mali.
Niepodległe Mali
W dniu 22 września 1960 roku Republika Mali ogłosiła niepodległość. Pierwszy malijski prezydent Modibo Keita zadeklarował, że Mali jest jednym z krajów niezaangażowanych, co oznaczało, że nie należy ani do tzw. obozu kapitalistycznego, ani do komunistycznego. Był też jednym z założycieli Grupy Casablanki, która utorowała drogę powstaniu Organizacji Jedności Afrykańskiej. W styczniu 1961 roku Keita wsparł Algierczyków w ich walce o niepodległość i zażądał natychmiastowego wyjazdu wszystkich żołnierzy francuskich stacjonujących nadal w Mali. Keita próbował nawiązać bliższe stosunki z niepodległymi Ghaną i Gwi-neą. W tym celu przyłączył Mali do Unii Stanów Afrykańskich (1961 rok), która miała być zalążkiem zjednoczonej Afryki. Eksperyment jednak się nie powiódł i już w 1962 roku Unia przestała istnieć. Keita, pomimo deklaracji niezaangażowania w sojusz z żadnym z walczących w czasie zimnej wojny bloków, inspirował się socjalizmem. Państwo starało się zwalczyć tradycyjnych przywódców i rozwijać system społeczności socjalistycznej na wsi, w celu promowania „zbiorowego rolnictwa” na wsiach. Pola zbiorowe (maliforo w języku bambara) stały się obowiązkowe w każdej wsi. Ten system kolektywnego rolnictwa nie podobał się jednak rolnikom, którzy byli zmuszani do sprzedaży swojej produkcji po bardzo niskich cenach ustalanych przez państwo. Miało to zapewnić utrzymanie i rozwój ośrodków miejskich. Eksperyment Keity nie powiódł się. W dniu 19 listopada 1968 roku wojskowi obalili rządy pierwszego prezydenta Mali. Druga republika Po wojskowym zamachu stanu pułkownik Moussa Traoré został przewodniczącym Wojskowego Komitetu Wyzwolenia Narodowego (Comité Militaire de Liberation Nationale – CMLN) i tym samym prezydentem. 7 grudnia 1968 roku Komitet zniósł konstytucję z 22 września 1960 roku, zastępując ją konstytucją tymczasową. CMLN stało się najwyższym organem państwa, obiecując szybkie przyjęcie nowej konstytucji oraz wybory rok później. Pomimo zakazu zakła-dania partii politycznych, działała Malijska Partia Pracy (Parti Malien du Travail – PMT). Jej członkowie byli prześladowani i musieli pracować w podziemiu. 2 czerwca1974 roku wojskowi doprowadzili do przyjęcia nowej konstytucji. W ten sposób powstała druga Republika Mali.
Wpływ wojska na politykę Mali był ogromny. 30 marca 1976 roku została utworzona jedyna legalna partia złożona z wojskowych – Demokratyczna Unia Ludu Malijskiego (Union Démocratique du Peuple Malien – UDPM). Autorytarny reżim ustanowił także Krajowy Związek Młodzieży Mali (Union Nationale des Jeunes du Mali – UNJM), aby kontrolować młodzież i zmniejszyć wpływ związków studenckich, które miały powiązania z nielegalnie działającymi partiami politycznymi. Młodzież, szczególnie uczniowie szkół średnich i studenci, była głównym obiektem prześladowań reżimu Moussy Traoré. 17 grudnia 1979 roku rząd ogłosił pobór do wojska. Doprowadziło to do fali protestów. W Bamako kobiety protestowały przeciwko rejestrowania swoich dzieci w komisjach wojskowych. Do ruchu przyłączyli się uczniowie i studenci. Policja użyła broni do rozpędzenia tłumu. W całym kraju zginęło 15 osób. W tej sytuacji władze były zmuszone do podjęcia negocjacji ze Związkiem Uczniów i Studentów Mali (Union Nationale des Eleves et Etudiants du Mali – UNEEM) za pośrednictwem Krajowego Związku Kobiet Mali (Union National des Femmes du Mali – UNFM). W styczniu 1980 roku doszło do porozumienia i ponownego otwarcia szkół. Władze nie zrezygnowały jednak z prób rozprawienia się z oponentami. Według rządu tylko jedna organizacja mogła reprezentować młodzież, a był nią związany z reżimem Krajowy Związek Młodzieży Mali. W 1980 roku doszło do kolejnych studenckich protestów. Dopiero w 1991 roku koszmar Mali się skończył. Moussa Traore został aresztowany przez ppłk Amadou Toumani Touré i rozwiązano monopartię. Wojskowi utworzyli przejściowy Komitet Pojednania Narodowego i doprowadzili do wprowadzenia rządów wielopar-tyjnych. Pierwszym prezydentem trzeciej republiki został Alpha Oumar Konaré, który wcześniej studiował w Polsce.
Dramane Samake
* Tekst Kurukan Fuga za www.afrimap.org/english/images/documents/OECD_ Kuru-kanFuga.pdf
Dowiedz się więcej. Przeczytaj poradnik “Czy Afryka jest krajem?”