Ważnym aspektem kształtowania świadomości o Afryce w społeczeństwie polskim było przybliżanie dorobku literackiego pisarzy Czarnego Lądu. Niestety, polscy wydawcy w okresie PRL starali się unikać publikacji tłumaczeń z języków rodzimych, o wiele chętniej sięgali po przekłady literatury afrykańskiej powstającej w językach europejskich, głównie angielskim i francuskim.
Większość tłumaczeń z języków u afrykańskich ukazywało się w formie krótkich, kilkunastostronicowych tekstów w specjalistycznych periodykach (najczęściej w „Przeglądzie Orientalistycznym”[1], gdzie tłumaczyli zawodowi afrykaniści i w „Kontynentach”[2], rzadziej na łamach „Dialogu”[3], „Spojrzeń”[4], „Literatury na świecie”[5]), co znacznie zawężało krąg odbiorców, nie wykształcając trwałego w polskim społeczeństwie nawyku czytania literatury afrykańskiej[6].
Pierwszą powieść autorstwa afrykańskiego pisarza (dodajmy, iż pochodzącego z południa kontynentu) przetłumaczono w 1948 roku[7]. Największa dynamika rynku wydawniczego przypadła na lata okres od końca lat sześćdziesiątych przez dwie kolejne dekady. Ukazało się wtedy kilkanaście tłumaczeń afrykańskiej literatury spisanej w języku angielskim (głównie przez Nigeryjczyków i mieszkańców Afryki Południowej)[8] i francuskim[9].
Warto zwrócić uwagę, iż wybór książek do tłumaczenia (w tym do translacji zapośredniczonej) podyktowany był zarówno względami estetycznymi (wspomaganymi międzynarodową renomą autorów), jak i określoną wizją rzeczywistości, użyteczną w realiach Polski Ludowej. Afryka w powieściach ukazujących się na naszym rynku wydawniczym to przestrzeń ścierania się tradycji z nowoczesnością, kształtowania się nowych elit polityczno-społecznych, o ambiwalentnym wizerunku, łączącym cechy idealistów ze skorumpowanymi łapówkarzami. W przekładach wydawanych przez PAX ukazywano złożony obraz chrześcijaństwa afrykańskiego, działalność misjonarzy charakteryzowanych najczęściej jako kolonizatorów kultur rdzennych. Książki przedstawiały obraz walki z segregacją rasową (autobiograficzna proza południowoafrykańska nasycona problematyką nienawiści i dyskryminacji) oraz powstań narodowowyzwoleńczych (proza wschodnioafrykańska – dwa przekłady Ngũgĩ wa Thiong’o). W okresie późniejszym wizerunek Afryki generowany przez pozycje dostępne na polskim rynku wydawniczym wzbogaciły wątki afropesymizmu, rozczarowania niepodległością.
Próby dotarcia do szerszego kręgu czytelników podejmowane przez orientalistów najczęściej spotykały się z brakiem zrozumienia wydawców (zauważalne było to także w nielicznych formach konsultacji afrykanistów – krytycznych wprowadzeniach do książek). Skutkiem tego przekłady szczególnie cenne – rzadkie, autorskie, bazujące na kwerendach lokalnych i własnej, często innowacyjnej metodologii translacji i edycji tekstu – lądowały do przysłowiowej „szuflady” lub ukazywały się w postaci niskonakładowych skryptów akademickich. Sytuacja ta wygenerowała problemy z dostępnością do literatury afrykańskiej nawet dla samych studentów, zmuszonych do korzystania z wysłużonych książek i uczelnianych skryptów[10]. Podkreślmy, iż dokonanie profesjonalnego przekładu przez akademickiego afrykanistę nie gwarantowało jej publikacji – przykładem braku reagowania rynku na polskie badania językoznawczo-literaturoznawcze jest niewydanie dwóch przełożonych z języka hausańskiego przez Stanisława Piłaszewicza powieści Sulaimana Ibrahima Katsiny, dostępnych jedynie w formie maszynopisu w bibliotekach orientalistycznych[11]. Na przeszkodzie do publikacji po raz kolejny stanęła egzotyczność tematyki książki nieznanego w PRL autora.
Błażej Popławski
Bibliografia:
[1] J. Mantel-Niećko, Staroamharskie Pieśni Królewskie, „Przegląd Orientalistyczny” 1956, nr 3 (23), s. 267-300; R. Stopa, Opowieść o człowieku, który nauczył się mowy zwierząt, „Przegląd Orientalistyczny” 1957, nr 1; J. Mantel-Niećko, O Jaredzie muzyku, „Przegląd Orientalistyczny” 1961, z. 1 (37); J. Mantel-Niećko, Bajki amharskie, „Przegląd Orientalistyczny” 1961, z. 1 (37), s. 43-48; R. Ohly, Z literatury suahili, „Przegląd Orientalistyczny” 1964, z. 2, s. 136-146; R. Ohly, Rzecz o Fumo Liongo, „Przegląd Orientalistyczny” 1967, z. 3, s. 227-242; R. Ohly, Opowiadania Roberta Shaabana, „Przegląd Orientalistyczny” 1967, nr 1; E. Rzewuski, Kashkash, strzeż się cudzych żon, „Przegląd Orientalistyczny” 1968, nr 4, s. 347-352; E. Rzewuski, Przysłowia suahilijskie, „Przegląd Orientalistyczny” 1970, nr 3; R. Ohly, Z ludowej poezji suahili, „Przegląd Orientalistyczny” 1970, z. 3 (75), s. 225-229; E. Rzewuski, Shabaan Robert. Po latach pięćdziesięciu, „Przegląd Orientalistyczny” 1970, nr 3 (75), s. 229-232; St. Piłaszewicz, Opowiadanie o mieszkańcu Kano i mieszkańcu Katsiny, „Przegląd Orientalistyczny” 1970, z. 3, s. 221-224.
[2] W „Kontynentach” ukazywały się głównie przekłady krótkich form prozatorskich (np.: Ch. Achebe, Pacyfikacja – 1964, nr 1; M. Beti, Król Lazarus 1965, nr 11; C. Ekwensi, Pojechał do Mekki -1968, nr 2; C. Laye, Dziecko Afryki – 1967, nr 7; S. Ousmane, Strajk – 1967, nr 12), ale nie brakowało też poezji (np.: B. Dadie – 1965, nr 10; 1968, nr 8; D. Diop – 1964, nr 6, 1968, nr 5)
[3] Przykładowo: W. Soyinka, Mocna krew, „Dialog” 1966, nr 8; W. Soyinka, Plon Kongiego, „Dialog” 1970, nr 74; E. Hussein, Kindżekatile, „Dialog” 1975, nr 3.
[4] Np. przekłady wierszy W. Soyinki w nr 1. z 1971 roku nr 3. z 1972 roku.
[5] W numerze 11. – poświęconym w całości literaturze afrykańskiej – z 1975 roku ukazały się przekłady tekstów Ch. Achebe, R. Rive`a, D. Brutusa. W numerze 4. Z 1974 roku ukazały się tłumaczenia W. Soyinki, O. Egbune, T. Liyonga, A. Neto, B. Dadie, Y. Ouologuesa, Ch.H. Kane`a, A.K.N. Dumbe`a.
[6] W 1955 roku odbyła się konferencja z udziałem wykwalifikowanych tłumaczy i orientalistów celem uregulowania całości spraw związanych z rozwojem akcji przekładowej. Kolejne lata pokazały, iż wydawnictwa nadal sceptycznie odnosiły się do zasadności postulatów przekładów bezpośrednich. W okresie tym ukazało się więcej tłumaczeń literatury chińskiej, tureckiej i arabskiej – afrykańska nadal pozostawała na marginesie rynku wydawniczego.
[7] P. Abrahams, Murzyn z kopalni złota, Warszawa 1948; Pierwsza powieść autora urodzonego w Afryce Subsaharyjskiej w wyłączeniem RPA: M. Beti, Biedny Chrystus z Bomby, Warszawa 1956.
[8] A. Paton, Płacz ukochany kraju, Warszawa 1954; P. Abrahams, Szlakiem gromu, Warszawa 1956; A. Paton, Za późno ptaszku, Warszawa 1956; D. Lessing, Mrowisko, Warszawa 1956; N. Gordimer, Świat obcych ludzi, Warszawa 1964; Ch. Achebe, Boża strzała, Warszawa 1966; D. Lessing, Pokój nr 19, Warszawa 1966; A. Luthuli, Z domu niewolnika. Autobiografia, Warszawa 1966, P. Abrahams, Ciemność, Warszawa 1968; Ch. Achebe, Czcigodny kacyk Nanga, Warszawa 1968; N. Gordimer, Na pewno w któryś poniedziałek, Warszawa 1969; J. Ngugi, Chmury i łzy, Warszawa 1972; J. Ngugi, Ziarno pszeniczne, Warszawa 1972; E. Amadi, Piękna Ihuoma, Warszawa 1972; B. LoBagola, Życiorys afrykańskiego dzikusa przez niego samego spisany, Kraków 1974; C. Ekwensi, Gdy płonie trawa, Warszawa 1976; D. Lessing, Lato przed zmierzchem, Warszawa 1973; C. Ekwensi, Jagua Nana, Warszawa 1976; M. Mwangi, Ulica rzeczna, Warszawa 1982; A. Tutuola, Smakosz wina palmowego. Moje życie w puszczy upiorów, Warszawa 1983; V.S. Naipaul, Zakręt rzeki, Warszawa 1985; T.M. Aluko, Sądny dzień w Ibali, Warszawa 1986; Ch. Achebe, Świat się rozpada, Warszawa 1989; W. Soyinka, Interpretatorzy, Warszawa 1989.
W Polsce ukazały się także tłumaczenia dwóch książek lidera Ghany – Kwame Nkrumaha: Autobiografii (Warszawa 1958) oraz zbioru eseistycznych refleksji Afryka musi się zjednoczyć (Warszawa 1965).
[9] S. Badian, Krwawiące maski, Warszawa 1985; F. Bebey, Syn Agaty Mudio, Warszawa 1971; A. Kouruma, Fama Dumbuya, najprawdziwszy Fama Dumbuya na białym koniu, Warszawa 1973; C. Laye, Czarny chłopak, Warszawa 1973; M. Beti, Król cudem ocalony, Warszawa 1975; B. Hama, A. Clair, Albarka – znaczy szansa, Warszawa 1977; O. Sembene, Xala, Warszawa 1978; C. Laye, Spojrzenie króla, Warszawa 1987; Ch.H. Kane, Dwojaki sens przygody Samby Diablo, Warszawa 1988.
[10] Np.: Z. Frajzyngier, Wybór tekstów do nauki języka hausa, Warszawa 1968; W. Brzuski, Gramatyka języka gyyz (etiopskiego klasycznego), Warszawa 1972; St. Piłaszewicz, Wypisy z literatury Hausa, Warszawa 1972; N. Pawlak, Gramatyka hausa w ćwiczeniach, Warszawa 1978; W. Brzuski, Gramatyka porównawcza języków semickich Etiopii. Skrypt dla studentów, Warszawa 1989.
[11] St. Piłaszewicz, Uroki i meandry prac tekstologicznych nad rękopisami hausa, „Przegląd Orientalistyczny” 1997, nr 1-2, s. 3-12; por.: idem, Polskie przekłady i badania nad literaturą afrykańską, „Przegląd Orientalistyczny” 1976, nr 4 (100), s. 387-396.