Dla wielu Polaków zainteresowanych tematyką afrykańska, opisywani przez Colina Turnbulla Ikowie stali się synonimem anomii w stanie wojennym. Po przekładzie książki Turnbulla na język polski (1980 – już sama data polskiej edycji zdaniem wielu wskazywała na aluzję do sytuacji w Polsce) i ukazaniu się eseistycznej recenzji Macieja Iłowieckiego w „Odrze” (1983), Józef Wieczorek, pracownik Instytutu Nauk Geologicznych UJ, umieścił na drzwiach placówki fragment Ików jako metaforę rozpadu więzi w środowisku naukowców. Przybliżmy pokrótce sylwetkę etnografa, którego aż trzy książki o Afryce ukazały się w okresie PRL.
Colin Macmillan Turnbull (1924-1994) po służbie w wojsku brytyjskim w trakcie II wojny, studiach w Oxfordzie i w Indiach skupił swoje zainteresowania badawcze na Afryce Centralnej. Badał plemiona Pigmejów Mbuti (inaczej: Bambuti) w Zairze (1951-1952, 1957-1958). W latach 1959-1969 pełnił funkcję kustosza działu Etnologii Afrykańskiej Muzeum Historii Naturalnej w Nowym Jorku. Światowe uznanie przyniosły mu publikacje „The Forest People” w 1961 roku (polski przekład – „Leśni ludzie” – sześć lat później) oraz „The Lonely African” wydany rok później (polski przekład – „Samotny Afrykanin” – w 1965 roku) . Do Afryki powrócił w połowie lat 60-tych. W latach 1965-1966 przebywał wśród plemienia Ików w Ugandzie. Następnie między 1970 a 1971 rokiem badał Pigmejów, czego owocem okazała się kolejna publikacja „The Mountain People” w 1972 roku (polski przekład – „Ikowie, ludzie gór” – w 1980 roku), przeniesiona na deski teatru przez Petera Brooka (1976).
W połowie lat 80-tych Turnbull, po zdiagnozowaniu AIDS, powoli wycofał się z życia naukowego. Odbywa kilka podróży na Samoa, szlakiem Margaret Mead. W 1988 roku umarł Joe Towles, jego partner, z którym prowadził badania w Afryce. Turnbull przekazał wtedy większość swego majątku na rzecz organizacji pożytku publicznego. Ostatnie lata przed śmiercią spędził w indyjskiej Dharamsali (kulturą tybetańską fascynował się od początku lat 60-tych, czego dowodem było wydanie w 1968 roku syntezy „Tibet: Its History, Religion and People”)[1].
W „Leśnych ludziach” Turnbull przedstawia panoramę życia codziennego wspólnoty Pigmejów Mbuti. Podważa europejskie wyobrażenia o ich systemie społecznym, krytykuje europocentryczne założenia o funkcjonowaniu pigmejskich rad, trybunałów, etc. Przeprowadza dekonstrukcję wiedzy o rytuałach społecznych („Pigmeje nie są zwolennikami rytuałów; istotę jakiejś uroczystości stanowi dla nich możność otwartego wyrażenia uczuć i akceptowanie wydarzenia, na którego pamiątkę odbywa się uroczystość”[2]) i religijności („Pigmeje nie zajmują się magią ani nie odprawiają czarów”[3]). Pisze wprost o „braku odpowiedzialności i potrzebie autorytetu”[4] jako determinantach zachowania Mbuti. Najcenniejsze fragmenty książki koncentrują się na opisie etnomuzykologicznym – charakterystyce zwyczajów muzycznych, znaczenia trąb milimo, pełniących w jego narracji rolę zbliżoną do instytucji kula w pracach Bronisława Malinowskiego.
Walorem opisu jest spojrzenie na życie Pigmejów jako dynamiczny, wielowymiarowy proces. Turnbull odwołuje się do swoich wrażeń z wcześniejszego pobytu w regionie. Charakteryzuje zmiany, które dokonały się w życiu „wyraźnie skomercjalizowanej wsi”[5], zwłaszcza charakteryzując stosunek autochtonów do pojęcia winy, kary, poczucia sprawiedliwości oraz opisując stopień dyfuzji kulturowej w relacjach Mbuti-Bantu („nie był to stosunek niewolnictwa, lecz raczej wzajemne świadczenie sobie różnych usług”[6]).
W książce „Ikowie, ludzie gór” Turnbull przedstawia przejmujący obraz losów plemienia Teuso (Ików) żyjącego na pograniczu Ugandy, Sudanu i Kenii. Pokazuje wpływ czynników środowiskowych, klęski głosu, braku wsparcia ze strony władz na kondycję grupy społecznej, zarówno w wymiarze pogorszenia zdrowia, jak i anomii. Przymusowa transformacja miejsca głównego łowów grupy koczowników i zbieraczy w park narodowy Kidepo sprowadziła na Ików katastrofę głodu. Rozpadowi uległ tradycyjny podział ról społecznych, zaniknęły więzi międzyludzkie. Turnbull nie znajduje u Ików empatii, dobroci, miłości, uczciwości, wierzeń religijnych („Jeżeli istniała w ogóle moralność Ików, nie udało mi się jej przejawów zaobserwować (…) Jeśli w ogóle istnieje jakaś „zasadnicza cecha ludzka”, to jest nią zakłamanie”[7]). Jedyną wartością, nadrzędną wobec oceny zachowań członków plemienia jest ngag – żywność. Spośród systemu relacji społecznych pozostało tylko nalot – braterstwo, zawierane przez przyjaciół bez celebracji rytuałów wspólnotowych. Brytyjski etnograf obala istnienie wrodzonych instynktów ludzkich, poczucia różnicy między dobrem a złem.
Na marginesie głównych rozważań, w początkowych częściach książki znajdziemy passusy interesujące z punktu widzenia metodologii prowadzenia badań w terenie. Auto pisze wprost o koniecznym elemencie subiektywizmu w opisie etnograficznym. Podkreśla rolę długotrwałej obserwacji uczestniczącej (nie posługuje się explicite tym określeniem), poznania języka lokalnego (iketot) w zbadaniu reguł społecznych. Nawiązując do prac swojego mistrza, Evansa Pritcharda, Turnbull skłania się ku wyjaśnieniom funkcjonalistycznym oraz porównawczym (Pigmejowie a Ikowie). Postulat dystansowania się od strukturalistycznych teorii antropologicznych pcha Turnbulla w stronę opisu filozoficzno-egzystencjalnego. Narracja w wielu miejscach przypomina moralitet, o uniwersalnym przesłania, gdzie psychomachię (charakterystyczny dla tego typu literatury wątek zmagania dobra i zła o duszę „everymana”) zastępuje alterglobalistyczna krytyka rozwoju cywilizacji: „Dzisiejsi Ikowie są produktem postępu; zmiana, jaka w nich zaszła, była wynikiem wkroczenia cywilizacji do Afryki i dlatego stanowi część tego zjawiska, które tak gładko i bezmyślnie nazywamy postępem (…) Różne oznaki zmian w naszym społeczeństwie wskazują na to, że wszyscy zmierzamy w tym samym kierunku”[8].
Błażej Popławski
Przypisy:
[1] Biografia Turnbulla: R.R Grinker, In the Arms of Africa: The Life of Colin M. Turnbull, Chicago 2001.
[2] C. Turnbull, Leśni ludzie, Warszawa 1996, s. 165.
[3] Ibidem, s. 191.
[4] Ibidem, s. 107
[5] Ibidem, s. 140.
[6] Ibidem, s. 144.
[7] C. Turnbull, Ikowie, ludzie gór, Warszawa 1980, s. 171, 21.
[8] Ibidem, s. 235.